Dzieje herezji średniowiecznych, zarówno elitarnych jak masowych, uzyskały w ciągu minionego oraz następnego, kończącego się już stulecia status bardzo wyspecjalizowanej, właściwie autonomicznej dziedziny badań mediewistycznych. W różnych krajach wskazać można uczonych, którzy poświęcili im swe całe twórcze życie. Istnieją czasopisma herezjologiczne; niektóre z nich ograniczają swój profil tematyczny do historii określonego nurtu heterodoksji religijnej. Nie zgłę­ biając tymczasem tego godnego uwagi zjawiska historiograficznego, zauważmy, że w Polsce w przeciwieństwie do wielu krajów zachodnioeuropejskich (ale także i do Czech oraz do niektórych krajów bałkańskich) dzieje herezji nigdy nie stanowiły przedmiotu zainteresowań większego grona historyków pozostając raczej wąską ścieżką przy szerokich, głównych gościńcach badań nad przeszłością. Pierwsza faza nowoczesnych i już bardzo intensywnych badań historycznych nad średniowiecznymi ruchami heretyckimi miała miejsce na Zachodzie Europy w drugiej połowie XIX w. i na początku naszego stulecia. Już wcześniej jednak historycy (głównie uprawiający historię Kościoła) zaanektowali obszar badań należący kiedyś do teologów. Nie znaczyło to wszakże, by konfesyjny punkt widzenia (katolicki lub protestancki) przestał wywierać bardzo silny w niektórych przypadkach wpływ na treść rozpraw i monografii naukowych a w szczególności zarysów syntetycznych z interesującej nas dziedziny. Na przedłużone XIX stulecie przypadają fundamentalne prace francuskie o kataryzmie i o krucjatach przeciw albigensom, studia niemieckie poświęcone waldensom i innym wspólnotom heretyckim na ziemiach Cesarstwa, włoskie o nurtach heterodoksyjnych na terenie Italii1. Powstawały obszerne zarysy syntetyczne próbujące objąć całokształt zjawisk średniowiecznej heterodoksji, syntezy dziejów inkwizycji (nadal cytowane, choć bardzo już przestarzałe dzieło protestanckiego historyka angielskiego H.Ch. L e a, oraz skromniejsze objętościowo, lecz ważne prace historyków francuskich i niemieckich), wreszcie do dziś niezastąpione edycje źródeł. Wschodnie echa tych zainteresowań przejawiały się w nielicznych, lecz godnych wzmianki pracach przedstawicieli dawnej historiografii rosyjskiej.