Początki życia na ziemi Wierzchosławic
Najstarsze odkryte ślady życia ludzi na Ziemi Wierzchosławickiej pochodzą z epoki brązu (1700 – 700 r. p.n.e.). Zachowane pierwsze źródła pisane z lat 1123 – 1125 poświadczają istnienie kilku osad, które zapewne były tutaj wcześniej. Osiedlaniu się gromad ludzkich sprzyjała obecność rzeki, lasów, urodzajne gleby położone na szerokiej terasie równinnej. Korzystne były warunki klimatyczne, co przejawiało się m.in. wpływem ciepłych mas powietrza w okresie wiosenno – letnim przemieszczających się Doliną Dunajca z południa w kierunku północnym.
Ziemie te należały w wiekach IX – X do plemiennego terytorium Wiślan, by wejść następnie w skład państwa Mieszka I. W XI wieku osady tutejsze powiązane były z kasztelanią wojnicką. W następnych wiekach Wojnicz stanowił najważniejszy dla okolicznych mieszkańców ośrodek grodowy, konkurujący pod tym względem z Radłowem a później z Tarnowem.
Średniowiecze
W XII wieku Wierzchosławice pełniły już na pewno najważniejszą rolę w stosunku do sąsiednich wsi. Swoją nazwę zawdzięczały Wierzchosławowi, żyjącemu wówczas właścicielowi – rycerzowi i możnemu panu z rodu Sulimów, który to ród posiadał w czasach Średniowiecza wielkie znaczenie w Małopolsce. Od połowy XIII wieku były siedzibą parafii. Z roku 1326 pochodzą najstarsze zachowane rachunki świętopietrza, wyliczone na 5 skojcy, czyli dziesięć groszy srebrnych, co świadczyło o dobrym uposażeniu plebana. Na wieki XIII i XIV przypada rozwój kolonizacji na prawie niemieckim, czyli czynszowym. Pisemne poświadczenia okolicznych wsi datują się na wiek XIV, a w przypadku Bogumiłowic – siedziby rodu Półkoziców na rok1241. Dokumenty te świadczą o związku własnościowym osad ze starymi rodami rycerskimi Awdańców, Gierałtów, Gryfów, Janinów.
Rozwój społeczno – gospodarczy omawianych terenów pozostawał w związku z korzystnym położeniem przy drodze prowadzącej z Krakowa przez Tarnów, Przemyśl i Lwów na wschód do Rusi i południe na Węgry. Dolina Dunajca była ważnym szlakiem handlowym i komunikacyjnym. Rzeka spławiała drewno z lasów wierzchosławickich, dostarczała żwirów do budowy dróg i budynków. Równocześnie ustawicznie zagrażała powodzią, zmieniała koryto, skutecznie oddzielała Wierzchosławice od Tarnowa.
Wiek XVI zaznaczył się na ziemi wierzchosławickiej – podobnie jak na pozostałych ziemiach Rzeczypospolitej – powstaniem folwarków szlacheckich. Wytwarzały one zboże i inne produkty rolne na potrzeby opłacalnego handlu z Europą Zachodnią. Wtedy też wśród właścicieli i dzierżawców pojawili się Leliwici Tarnowscy (k. XV w.), Ostrogscy, Jan Zamojski, biskup krakowski Piotr Gembicki, Sanguszkowie. W Wierzchosławicach oraz okolicznych wsiach budowano dwory (a nawet zamki obronne) i zabudowania folwarczne z całą infrastrukturą spichrzów, stodół, wozowni. Pracowała w nich służba folwarczna oraz pańszczyźniani chłopi.
Przy kościele parafialnym w Wierzchosławicach działał co najmniej od XV w. szpital dla ubogich, który przetrwał do1870 r. Istniała też szkoła parafialna, która synów chłopskich uczyła czytania, pisania i śpiewów kościelnych.
Od połowy XVII wieku zaznaczały się w ewolucji wsi czynniki miastotwórcze: stały rozwój rzemiosła (szczególnie tkactwa), sobotnie targi na placu kościelnym, rozbudowa przetwórstwa zbożowego (młynarstwo, browarnictwo, gorzelnictwo). W XVIII wieku Wierzchosławice były bliskie uzyskania praw miejskich, do czego nie doszło m.in. ze względu na niewielką odległość Tarnowa i Wojnicza oraz brak zainteresowania taką perspektywą ze strony właścicieli hrabstwa – rodu Sanguszków.
od 1772 do 1920
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Wierzchosławice stały się częścią Królestwa Galicji i Lodomerii należącego do Austrii i weszły w skład cyrkułu tarnowskiego. Wieś liczyła wtedy 177 domów i 975 mieszkańców.
W roku 1818 zakończono budowę istniejącego obecnie murowanego kościoła, konsekrowanego na Wielkanoc 1825r. przez biskupa tarnowskiego Tomasza Zieglera. Z pierwszej połowy XIX w. pochodzą dokładniejsze informacje o nawiedzających „od zawsze” ludność tutejszą plagach, do których należały pożary, powodzie i epidemie. W latach 1813 i 1844 woda sięgała kościoła. W 1849 r. zmarło na cholerę wielu mieszkańców, wśród nich proboszcz Wawrzyniec Bielański.
Rabacja galicyjska, która odcisnęła w cyrkule tarnowskim tragiczne piętno w lutym 1846 r., szczęśliwie ominęła Wierzchosławice. Szlacheckie powstanie narodowe, którego celów chłopi zupełnie nie rozumieli szybko upadło utopione we krwi. Dwa lata później patent cesarski ogłosił zniesienie poddaństwa i pańszczyzny, co wpłynęło na przyspieszenie „dojrzewania” świadomości społecznej i narodowej mas chłopskich oraz kształtowanie się struktury społeczności wiejskiej: zamożnych zagrodników, uboższych chałupników i bezrolnych komorników.
W roku 1851 rozpoczęła się budowa kolei żelaznej. Drewniany a później stalowy most (1864) połączył brzegi Dunajca. Przy budowie pracowało wielu wierzchosławickich chłopów. W latach 50-ych książę Władysław Sanguszko sfinansował wzniesienie na miejscu starej karczmy przy kościele szkoły trywialnej.
Utworzenie w r. 1866 samorządu gminnego i powiatowego, co związane było z przyznaniem przez cesarza autonomii dla Galicji, przyczyniło się do aktywizacji publicznej mieszkańców. Z inicjatywy światłych gospodarzy powstało kółko rolnicze, gminna kasa pożyczkowa (1909), Ochotnicza Straż Pożarna (1910), spółka mleczarska (1913), młyn (1914). Okres ten cechował rozwój szkolnictwa i czytelnictwa ludowego, wzrost zainteresowania wyborami do organów samorządu ( radnych gmin i powiatów, wójtów), Sejmu Krajowego we Lwowie i Rady Państwa w Wiedniu. Ożywienie polityczne po utworzeniu w Rzeszowie w 1885 r. Stronnictwa Ludowego przyniosło dalszy wzrost świadomości społecznej i narodowej chłopów. 8 grudnia 1911 r. odsłonięto uroczyście w Wierzchosławicach obok kościoła pomnik grunwaldzki, wykonany z inicjatywy Wincentego Witosa za pieniądze zebrane wśród mieszkańców. Osobny rozdział dotyczyć powinien postaci i działalności „wójta z Wierzchosławic”, samouka, który szacunek i godności zyskał dzięki wrodzonym talentom i ciężkiej pracy. Swoje życie opisał Wincenty Witos w pamiętnikach, jego dokonania w dziedzinie politycznej są powszechnie znane. Późniejszy trzykrotny premier odrodzonej Rzeczypospolitej swoją aktywność publiczną rozpoczął w 1893 r. jako korespondent „Przyjaciela Ludu”. Wybierany przez chłopów do rady gminy i powiatu (1901), Sejmu Krajowego (1909) i Rady Państwa (1911) pozostawał dla mieszkańców przede wszystkim wójtem (od 1907 r.). Jego szczery patriotyzm, umiłowanie ziemi rodzinnej, prostota i zmysł praktyczny zjednywały mu sympatię nie tylko przedstawicieli stanu włościańskiego, pozwalały skutecznie organizować i przeprowadzać sprawy publiczne.
Pierwsza wojna światowa nie ominęła Wierzchosławic. Działania wojenne lat 1914 – 15 spowodowały śmierć wielu mieszkańców, liczne zniszczenia budynków i zasiewów, rekwizycje zbiorów. Żaden smutek nie mógł przesłonić rodzącej się w 1918 r. niepodległej państwowości. Odbudowywano domostwa, zagrody i obejścia, zbiorowym wysiłkiem przywrócono wygląd zniszczonego pociskami artyleryjskimi kościoła. Stawała się Polska. Społeczeństwo ziemi wierzchosławickiej wchodziło w jej historię jako świadoma część narodu, czego dowód dało ochotniczym zaciągiem do wojska w obronie Ojczyzny zagrożonej najazdem bolszewickim 1920 r.
