Powojenna rzeczywistość prowincjonalnego miasteczka. Maciek Chełmicki, żołnierz Armii Krajowej, uczestnik powstania warszawskiego, ma dokonać zamachu na komunistycznego działacza, Szczukę. W hotelu, gdzie się zatrzymuje poznaje dziewczynę - Krystynę Rozbicką i nagle czuje, że ma już dość walki, marzy o spokojnym życiu we dwoje. Czy ten zamiar jest do zrealizowania? Jak drogo przyjdzie Maćkowi okupić swoją decyzję? Popiół i diament – powieść Jerzego Andrzejewskiego, opublikowana po raz pierwszy w 1947 roku pod tytułem Zaraz po wojnie, a następnie w 1948 w wersji zmienionej, pod ostatecznym tytułem. Autor rozpoczął pracę nad utworem w 1946 roku. Początkowo planował napisać opowiadanie o adwokacie, który trafia podczas wojny do obozu koncentracyjnego, gdzie ze szlachetnego człowieka zmienia się w oprawcę, dręczącego współwięźniów. Utwór jednak rozrósł się do rozmiarów powieściowych, a wątek prawnika stał się jednym z wielu jego elementów. Początkowo utwór publikowany był w tygodniku „Odrodzenie” (1947) pod tytułem Zaraz po wojnie, natomiast rok później ukazał się w wydaniu książkowym jako Popiół i diament. Powieść została wyróżniona nagrodą pisma „Odrodzenie”, spotkała się jednak z niechęcią związanych z władzą recenzentów. Co prawda pisarz przedstawił wizję historyczną w sposób dla komunistów korzystny (przemilczał m.in. działania NKWD i MBP, rolę wojsk sowieckich w przejmowaniu władzy oraz niechęć narodu do rządu komunistycznego), jednak zdaniem publicystów skupionych wokół „Kuźnicy” było to za mało – domagali się oni bardziej jednoznacznego potępienia akowców i postaci Maćka Chełmickiego, zaakcentowania w utworze poparcia społeczeństwa dla nowej władzy oraz ganili postacie PPR-owców jako zbyt mało ożywione duchem partii. Nie podobało im się także smutne zakończenie książki, według nich powieść powinna była nieść więcej optymizmu i wiary w zwycięstwo systemu komunistycznego. Andrzejewski przyjął te zarzuty i w opublikowanej w 1950 roku samokrytyce pt. Notatki. Wyznania i rozmyślania pisarza odciął się od swojej wcześniejszej twórczości, w tym od Popiołu i diamentu. Autor systematycznie zmieniał tekst powieści do 1954.