Książka autorstwa znanego krakowskiego historyka Jana Rydla jest pierw-szą naukową, źródłową, całościową monografią zapoznanego zagadnienia w relacjach polsko-niemieckich, dotyczącą stacjonowania na terenie brytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec w latach 1945-1947 wojsk polskich, tj. 1. Dywizji Pancernej i 1. Samodzielnej Brygady Spadochronowej, będących pod rozkazami SHAEF. Polskie wojska przez dwa lata stacjonowały w tzw. Emslandzie na pogranicza niemiecko-holenderskim, zapewniając bezpieczeństwo w kilku niemieckich po-wiatach, co zostało nazwane symbolicznie „polską okupacją”. Stacjonowanie polskich wojsk spowodowało, że w Emslandzie w latach 1945-1947 osiedlili się także inni Polacy –cywile, tzw. dipisi(ang. displacedpersons, przesiedleńcy) zwolnieni z robót przymusowych, na jakie uprzednio byli wywiezieni w okresie II wojny przez Niemców z terenów przez nich okupowanych. Stąd ‘polska enklawa’ w północno-zachodnich Niemczech była swoistym, niepowtarzalnym w dziejach fenomenem bez precedensu. Książka Jana Rydla opisuje genezę, istnienie i likwi-dację owego polskiego fenomenu wojskowego i cywilnego. Autor w monografii opartej –jako pierwsza w historii –na tak szerokiej podstawie źródłowej, uwzględ-niającej zarówno archiwalne źródła jaki i opracowania niemieckie, amerykańskie, angielskie, nadto polskie (z Instytutu Polskiego i Muzeum im. Gen. Sikorskiego), opisuje, analizuje i wyjaśnia struktury i funkcje, początki, rozwój i zakończenie „polskiej okupacji” w tym rejonie. Źródłowo ujmuje relacje wojskowe, cywilne, podległości, stosunki instytucjonalne, począwszy od okresu zajęcia Wilhelmshaven przez 1. Dywizję Pancerną gen. Stanisława Maczka, zajmowanie osiedli w Em-slandzie, objęcie stałego obszaru okupacyjnego, powstanie tzw. Maczkowa (w Haren nad rzeką Ems), zadania i organizację polskich oddziałów, zmiany dotyczące służby okupacyjnej. W przenośni autor używa określenia „miniaturowe państwo polskie” w Emslandzie, opisuje populację dipisów (i jej skład etniczny) na obszarze okupacyjnym 1. Dywizji Pancernej, wskazując na takie aspekty organizacji opieki nad polskimi dipisami, jak m.in. rozmieszczenie i warunki zakwaterowania, struk-

148turę społeczno-zawodową, zaopatrzenie, zatrudnienie, ochronę zdrowia, szkolnic-two, działalność kulturalną, niezależne stowarzyszenia i organizacje polityczne oraz przestępczość. Autor poruszył także problem byłych polskich jeńców wojennych w brytyjskiej strefie okupacyjnej, w tym kobiet –byłych żołnierzy Armii Krajowej i mężczyzn. Osobne podrozdziały książki poświęcone zostały rodzinom żołnierzy polskich w Emslandzie, problemowi powrotu do Polski komunistycznej, kwestii żołnierzy polskich 1. Dywizji Pancernej pozostającym poza służbą (sprawom takim, jak: sport, turystyka, myślistwo, szkolnictwo, prasa, kultura, „czarny rynek” w okupowanych Niemczech, stosunki pomiędzy żołnierzami a ludnością cywilną). Na zakończenie autor opisuje proces likwidacji „polskiej enklawy” w okupowa-nych Niemczech w 1947 r., wyjazd 1. Dywizji Pancernej gen. Maczka i 1. Samo-dzielnej Brygady Spadochronowej z niemieckiego Emslandu do Wielkiej Brytanii, działalność Polskiego Dowództwa Likwidacyjnego „Niemcy”, wyjazd 2. Batalio-nu PWSK, repatriację polskich żołnierzy, likwidację statusu PWX, odpływ dipisów z Emslandu i likwidację Maczkowa oraz sytuację po likwidacji obozów, po wyjeź-dzie polskich oddziałów. Monografia zawiera szczegółową unikatową mapę obsza-ru „polskiej okupacji”, bibliografię (obejmującą: źródła archiwalne i relacje, źródła drukowane, w tym prasę, wspomnienia, nadto opracowania), indeks osób i nazw geograficznych oraz streszczenie w języku niemieckim (Zusammenfassung). Książka ma wybitne walory poznawcze, dokumentacyjne oraz edukacyjne, może służyć zarówno badaczom-historykom XX w., jak i nauczycielom historii jako materiał pomocniczy w edukacji historycznej i wychowaniu patriotycznym, a poza tym miłośnikom dziejów polskich formacji wojskowych na Zachodzie.