Najwybitniejsze dzieło polskiego romantyka powstało w Paryżu, a praca nad nim trwała przez około dwa lata i została ukończona w 1834 r. Pomysł „poematu sielskiego” zrodził się zapewne w okresie pobytu Mickiewicza w Wielkopolsce, a jego realizacja szła opornie przede wszystkim ze względu na atmosferę panującą w Paryżu i kłopoty osobiste. O owej atmosferze, od której uciekał w świat „lat dziecinnych”, pisze poeta w Epilogu („ O tym że dumać na paryskim bruku, / Przynosząc z miasta uszy pełne stuku, / Przekleństw i kłamstwa, niewczesnych zamiarów, / Za późnych żalów, potępieńczych swarów”). Tu także wyraża najgłębsze swoje marzenie: „O, gdybym kiedy dożył tej pociechy, / Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy” tworząc poemat wyrosły ze szczerej tęsknoty za krajem, który mu, dawno niewidziany, w pamięci „ ...zawsze zostanie / Święty i czysty jak pierwsze kochanie”.
Świat przedstawiony i sposoby jego kreowania
Miejscem wydarzeń jest Soplicowo i jego najbliższa okolica - ziemie litewskie leżące nad Niemnem (realna, określona geograficznie, zamknięta i uporządkowana określonymi punktami topograficznymi: dwór, sad, ogród, karczma, zaścianek, zamek, las. Swoisty mikrokosmos, centrum świata)
Czas fabuły obejmuje: pięć dni lata 1811 oraz jeden wieczór i niecały dzień roku 1812 . Liczne epizody sięgają do: wieku XVII: najazd szwedzki (ks. VI) i czasów Stanisława Augusta (mowa Podkomorzego o modzie, ks.I).
Tłem historycznym wydarzeń jest epoka napoleońska (sytuacja przed wkroczeniem Napoleona na Litwę: ks.I; wieści o zbliżających się wojskach: ks. VI; radosny opis wiosny 1812 r. ks. XI). Gośćmi na zaręczynach Zosi i Tadeusza są legionowi dowódcy: Jan Henryk Dąbrowski, Karol Kniaziewicz, Ludwik Pac, Kazimierz Małachowski (zgranie rytmu historii i rytmu natury).
Fabuła utworu toczy się wokół procesu o majątek (wątek główny). W chwili, gdy rozpoczyna się akcja konflikt zogniskował się wokół zamku.
Historia konfliktu sięga roku 1792, kiedy to w czasie wojny polsko-rosyjskiej, zwanej w poemacie „kościuszkowską”, Rosjanie oblegali zamek magnata Horeszki. Wówczas to Jacek Soplica, zubożały szlachetka, kierując się chęcią osobistej zemsty zabija Stolnika. Targowiczanie znaczną część dóbr magnackich nadają jego rodzinie, a resztę rozdzielili między wierzycieli.