Narodowe Siły Zbrojne w Powstaniu Warszawskim

Leszek Żebrowski

Brak jest do dziś jakichkolwiek opracowań na temat udziału tej formacji w największej walce Państwa Podziemnego z niemieckim okupantem. Nawet autorzy o proweniencji akowskiej nie mogli - z przyczyn politycznych i ideologicznych - zbytnio rozwijać tego wątku. Stąd też do dziś nie ma nawet wykazu jednostek NSZ, biorących udział w walkach Powstania Warszawskiego i nie znamy konkretnego wkładu NSZ do wspólnych działań.

W programie polityczno-wojskowym NSZ cały wysiłek miał być skoncentrowany na przygotowaniach do powstania powszechnego. Już Deklaracja ogłoszona w marcu 1943 r. głosiła m.in.: "Właściwy czas dla ogólnonarodowego powstania uwarunkowany będzie załamaniem potęgi militarnej Niemiec i musi być uzgodniony z naszymi aliantami" (podkr. L.Ż.). Obowiązywała zatem podstawowa zasada "ekonomii krwi", aby wieloletni wysiłek nie poszedł na marne. Temu celowi podporządkowana była bieżąca działalność, a ponadto uderzający jest w NSZ bezprecedensowy zakres szkolenia wojskowego. Wszystkie okręgi i większość powiatów prowadziły konspiracyjne szkoły podchorążych i szkoły podoficerskie, pion wyszkolenia Dowództwa opracował i wydrukował materiały szkoleniowe (podręczniki, instrukcje, mapy, schematy), których poziom merytoryczny i graficzny budził uznanie w innych organizacjach, które zresztą chętnie korzystały z tych pomocy. Największym osiągnięciem był zaś Podręcznik dowódcy plutonu strzeleckiego (prawie 400 stron drobnego druku, w twardej oprawie, z rozdziałami zawierającymi instrukcje walk w mieście, opracowany przez Inspektorat Ziem Zachodnich w 1943 r.). Przy Dowództwie NSZ powołano Centrum Wyszkolenia Szkoły Podchorążych Piechoty w składzie dwóch batalionów, łącznie ok. 900 osób. Do wybuchu powstania szkolenie, zakończone uzyskaniem przez elewów stopnia podchorążego, ukończyło około 500 osób, uzyskując nietypowe, ale jakże przydatne w konspiracji specjalizacje (m.in. broni pancernej, prawa jazdy itp.). 

Tuż przed Powstaniem Warszawskim NSZ były podzielone na dwa odłamy: część scaloną z AK, obejmującą większość aktywów tej organizacji (komendant ppłk Albin W. Rak "Lesiński") i część samodzielną (komendant gen. Tadeusz Jastrzębski "Powała"). Obydwa odłamy miały w Warszawie swe komendy okręgu: NSZ-AK pod dowództwem płka S. Kiszewskiego "Topora", a NSZ-ZJ pod dowództwem mjra M. Biernackiego "Kozłowskiego", którym podlegały niższe jednostki organizacyjne i oddziały. Już w pierwszych dniach powstania wszystkie oddziały NSZ podporządkowały się jednak jednolitej komendzie płka S. Kiszewskiego "Topora", wchodząc tym samym w skład AK (świadczą o tym choćby zachowane legitymacje AK z sierpnia 1944 r.).

Największym zwartym oddziałem NSZ, walczącym w powstaniu, była zapewne Brygada Dyspozycyjno-Zmotoryzowana "Koło", znana bardziej jako Grupa "Koło", która od początku podporządkowała się dowództwu obrony Starego Miasta. Na jej temat powstało wiele nieporozumień, oceniano ją jako 200-300-osobowe zgrupowanie, bez broni, przeznaczone wyłącznie do służb technicznych. Na ile jest to opinia krzywdząca, świadczyć może m.in. zachowany wniosek odznaczeniowy na krzyż Virtuti Militari V klasy dla jej dowódcy, podpułkownika Zygmunta Reliszki "Bolesława Kołodziejskiego" (z 29 IX 1994 r.):