Józef Tretiak, ps. Józef Trywdar, Trzeciak (ur. 28 września 1841 w Biskupicach Małych na Wołyniu[1], zm. 18 marca 1923 w Krakowie) – polski historyk literatury, krytyk literacki, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Polskiej Akademii Umiejętności.

Pochodził z drobnej szlachty. Uczęszczał do gimnazjum w Równem, studiował filologię na uniwersytetach w Kijowie, Zurychu i Paryżu. Brał aktywny udział w powstaniu styczniowym, pełniąc funkcję zastępcy komisarza województwa kijowskiego i naczelnika Kijowa. Od 1867 przebywał we Lwowie; pracował jako nauczyciel języka polskiego w miejscowym II Gimnazjum, stał na czele Związku Literackiego we Lwowie. W 1885 obronił doktorat na Uniwersytecie Jagiellońskim; rozprawę doktorską Mickiewicz w Wilnie i Kownie. Życie i poezja przygotował pod kierunkiem Stanisława Tarnowskiego. Od 1886 uczył języka polskiego w żeńskim Seminarium Nauczycielskim w Krakowie. W 1890 habilitował się (rozprawa Mickiewicz a Trembecki) i został docentem w Katedrze Historii Literatury Polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Habilitował się również z języka i literatury ruskiej (1893). W 1894 otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego i objął kierownictwo Zakładu Języka i Literatury Ukraińskiej UJ. Od 1898 był profesorem zwyczajnym. Bezskutecznie ubiegał się o objęcie Katedry Historii Literatury Polskiej po odejściu Stanisława Tarnowskiego. Od 1919 był profesorem honorowym UJ.

W 1888 został powołany na członka-korespondenta krakowskiej Akademii Umiejętności (późniejszej PAU), od 1900 był jej członkiem czynnym; w latach 1898–1922 pełnił funkcję sekretarza Wydziału I akademii, był również sekretarzem (później przewodniczącym) Komisji do Badań w Zakresie Historii Literatury i Oświaty w Polsce AU, przewodniczącym Komisji Językowej AU, członkiem Komisji Języka Polskiego AU. Należał ponadto do Towarzystwa Naukowego we Lwowie (od 1920). Dwukrotnie otrzymywał nagrodę Akademii Umiejętności im. Barczewskiego (1904, 1915).

W pracy naukowej zajmował się głównie historią literatury polskiego romantyzmu i historią literatury ukraińskiej i rosyjskiej. Był wielbicielem Mickiewicza, któremu poświęcił kilkanaście publikacji. Krytycznie odnosił się do uznania, jakim cieszył się Juliusz Słowacki – w głośnej pracy Juliusz Słowacki. Historia ducha poety i jej odbicie w poezji. 1809–1842[2] (1904, 2 tomy) oskarżył poetę o egoizm, żądzę sławy i pozerstwo; postawa Tretiaka spotkała się ze sprzeciwem m.in. Piotra Chmielowskiego, Stanisława Brzozowskiego, Wiktora Hahna i Wilhelma Feldmana (nazwał on Tretiaka „pomniejszycielem olbrzymów”), poparł ją natomiast m.in. Juliusz Kleiner. Tretiak badał ponadto wpływ Mickiewicza na twórczość Aleksandra Puszkina i Tarasa Szewczenki, interesował się twórczością Kornela Ujejskiego i Adama Asnyka. Przygotował wybór poezji Józefa Bohdana Zaleskiego (1921), określając w jego twórczości tzw. ukrainizm. Wśród uczniów Tretiaka byli m.in. Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Pigoń, Roman Pollak.

Tretiak sam był również literatem. Ogłosił m.in. poemat liryczny Z pogańskich światów (1870), poemat historyczny Królewska para (1871), powieść Pamiętniki Daniela (1873.