Egzekucja dóbr,
prawna rewindykacja do dyspozycji króla i skarbu tych królewszczyzn w Polsce, które zostały nadane jako darowizny, lenna lub były zastawione wbrew ustawom z 1440–1504;
miała na celu przywrócenie królowi i skarbowi dochodów z tych dóbr. Postulowana przez ruch egzekucyjny (egzekucja praw) jako jeden z głównych elementów jego programu, zwłaszcza podczas sejmów od 1550 do 1558–59; dzięki poparciu króla uchwalona przez sejm 1562–63, który ustalił obowiązującą wykładnię ustaw 1440–1504, czyli podstawę egzekucji dóbr, pod którą rozumiano wypełnienie dawnych, zreinterpretowanych praw, nie zaś zastępowanie ich nowymi. Podczas sejmu 1563–64 specjalna komisja przeprowadziła weryfikację tytułów prawnych na użytkowanie królewszczyzn (tzw. rewizja listów), anulując te, które uznano za niezgodne z prawem; podobne komisje działały 1566, 1567 i 1569. Tenutariuszom dóbr objętych zapisami zaliczonymi do zgodnych z prawem (tzw. stare sumy, ok. 30% ogółu dóbr królewskich) przyznano prawo do pobierania pełnych dochodów do czasu zwrotu zapisów. Dla pozostałych egzekucja dóbr nie oznaczała fizycznego odbierania dóbr, lecz dotkliwą zmianę statusu prawnego z dziedziców (darowizny), lenników lub zastawników na dożywotnich użytkowników, co w przypadku nie uzyskania zgody na cesję dóbr na rzecz potomków skutkowało przejściem ich w ręce innych rodzin, a zwłaszcza powodowało objęcie obowiązkiem świadczeń na rzecz skarbu i króla, i to znacznie wyższych od dotąd obowiązujących. Z egzekucją dóbr łączyły się bowiem decyzje podjęte przez sejm 1562–63, na mocy których tenatariusze mieli zatrzymywać tylko 20% rocznych dochodów z królewszczyzn; 25% (od 1567 — 20%), tzw. kwartę, przeznaczono na obronę potoczną, 55% (od 1567 — 60%) powinno wpływać do skarbu króla. Wysokość dochodów tych dóbr miała być określana co 5 lat, podczas ich lustracji. W 1566 i 1588 ustalono korzystny dla zastawników tryb likwidacji ich wierzytelności dochodami z dóbr zastawionych (tzw. ekstenuacja) przez okres 4 dożywoci w sensie prawnym, co w praktyce rozciągało rewindykację tych dóbr na przeciętnie 60–80 lat. Ustępstwo to, spowodowane zależnością króla od grupy magnatów — użytkowników królewszczyzn, podobnie jak zaniechanie regularnych lustracji i częste zwalnianie z obowiązku uiszczania 60% rocznego dochodu na rzecz skarbu królewskiego (tzw. gołe dożywocia), a także nie objęcie egzekucją dóbr obszarów włączonych do Korony 1569, ani też Wielkiego Księstwa Litewskiego, osłabiło jej spodziewane efekty. Podstawowe skutki egzekucji dóbr i działań z nią związanych to: bardzo znaczny wzrost zasobu dóbr królewskich w dyspozycji króla i skarbu, zapewnienie rewindykacji w przyszłości królewszczyzn nie objętych egzekucją dóbr, powstanie 1569 skarbu finansującego wojsko kwarciane, przekształcenie dóbr królewskich w dobra Rzeczypospolitej. Termin „egzekucja dóbr” został stworzony przez historiografię, w źródłach nie występuje.
