Złożone i dramatyczne polskie dzieje, związane ze zmieniającymi się uwarunkowaniami geopolitycznymi i podziałami granicznymi naszego kontynentu sprawiły, że w dzisiejszych granicach Polski zachowały się, oprócz rodzimych, fortyfikacje obce - przede wszystkim: francuskie, rosyjskie i radzieckie, pruskie i niemieckie oraz austriackie. Stanowią one materialny zapis burzliwej historii Polski, symbol przetrwania i zachowania naszej narodowej tożsamości, ale też trwały ślad ewolucji sztuki fortyfikacyjnej wielkich mocarstw, uznawany za europejskie dziedzictwo kulturowe. Zmiany systemowe w Polsce po 1989 roku i rezygnacja wojska z użytkowania części zabytkowych nieruchomości umożliwiły rozwój badań architecturae militaris, ale równocześnie spowodowały nasilenie zagrożeń historycznej tkanki. Ochrona wartości kulturowych zespołów budowli, które projektowano i rozbudowywano jako wielkie systemy obrony o złożonej strukturze, urosła w drugiej połowie lat 90. XX w. do jednego z głównych dylematów konserwatorskich. Poszukiwanie skutecznych metod ochrony fortyfikacji wiązało się z potrzebą nowych rozwiązań w ochronie zabytków wobec zachodzących przemian ustrojowych i toczącej się w międzynarodowych i krajowych środowiskach dyskusji o doktrynie konserwatorskiej początku XXI wieku. Decentralizacja i uspołecznienie zarządzania tworzyły warunki do przejmowania odpowiedzialności za przetrwanie dziedzictwa kultury przez samorządy terytorialne. W dyspozycji rad gminnych znalazły się skuteczne narzędzia ochrony tego dziedzictwa: miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego i możliwość tworzenia parków kulturowych. Ustawowa formuła parku, przy swojej elastyczności, pozwoliła na jej wykorzystywanie nie tylko jako formy ochrony prawnej, ale też jako skutecznego instrumentu zarządzania kulturowym zasobem. Niniejsze opracowanie jest próbą sformułowania propozycji metodycznych w zakresie programowania działań ochronnych oraz utrwalania i eksponowania zabytkowych wartości zespołów fortyfikacji z równoczesnym ich zagospodarowaniem uznawanym jako warunek sine tjua non skutecznej ochrony. Opracowanie składa się z czterech rozdziałów, w tym rozdziału wprowadzającego i trzech problemowych. W rozdziale pierwszym dokonano przeglądu prac dokumentacyjnych i metodycznych w zakresie ochrony obszarowej zespołów obronnych, scharakteryzowano zasoby fortyfikacji zachowane w dzisiejszych granicach Polski - z zamiarem, przede wszystkim, przybliżenia skali i złożoności problemu badawczego oraz oceniono stan ochrony prawnej zabytków architektury obronnej. Omówiono cechy nowszej fortyfikacji istotne z punktu widzenia metod ochrony i adaptacji do współczesnych funkcji.