Proces odradzania się szkolnictwa polskiego znacznie wyprzedził odbudowę państwa. Po okresie bezwzględnego tępienia polskości na terenach zaboru rosyjskiego i pruskiego po upadku powstania styczniowego, od 1905 r. nastąpił czas pewnej odwilży. Rewolucja w Rosji i strajk szkolny na ziemiach polskich skłoniły władze carskie do ustępstw. W szkołach rządowych zezwolono na nauczanie języka polskiego po polsku i rozmawianie w tym języku, przywrócono autonomię wyższych uczelni i w Uniwersytecie Warszawskim utworzono katedrę literatury i języka polskiego, zezwolono na działalność polskich organizacji kulturalno-oświatowych, w tym Polskiej Macierzy Szkolnej. Największe znaczenie miała jednak zgoda na otwieranie prywatnych szkół z polskim językiem wykładowym. Spowodowało to gwałtowny rozwój szkolnictwa prywatnego, w 1913 r. na terenach zaboru rosyjskiego działały już 1073 szkoły, w tym 247 gimnazjów, w samej Warszawie powstało 99 średnich szkół prywatnych. Uruchomiono Wyższe Kursy Naukowe i Wyższe Kursy Handlowe o charakterze uczelni wyższych. Pomimo, iż po ustabilizowaniu się sytuacji wewnętrznej w Rosji władze carskie ponownie zaostrzyły kurs w stosunku do Polaków, większość z tych zdobyczy przetrwała do momentu, gdy na skutek działań wojennych wojska rosyjskie opuściły ziemie polskie, a na ich miejsce wkroczyły armie państw centralnych1 .