Julian Ursyn Niemcewicz
Poseł na sejm, publicysta, dramatopisarz, poeta, autor powieści i uczony. Jeden z wybitnych przedstawicieli polskiego oświecenia.
Urodził się 16 lutego 1758 roku w majątku Skoki na Polesiu. Spośród licznego rodzeństwa (16 sióstr i braci) był najstarszym dzieckiem podczaszego Mielnickiego Marcelego i Jadwigi z Suchodolskich. Wychowały go dwa domy: rodzinny oraz dwór dziadka, miecznika brzeskiego Aleksandra Andrzeja. W obu panował kult rycerskiej tradycji dawnej Rzeczypospolitej, co miało znacząco wpłynąć na formowanie się postawy młodego Niemcewicza. W 1770 roku rodzina posłała go na nauki w słynnej Szkole Rycerskiej w Warszawie, tu w ciągu 7 lat otrzymał typową edukację: nauczono go tu między innymi języków obcych oraz światowych manier. Tu również otrzymał lekcje nowoczesnej postawy patriotycznej, wzbogaconej ideami rozpoczynającego się wówczas w Polsce oświecenia, a więc odebrał naukę daleką od wzorców sarmatyzmu.
Niemcewiczowie byli tzw. klientami domu Czartoryskich. Książę Adam Kazimierz szybko rozpoznał w młodym Niemcewiczu postać nietuzinkową, młodzieńca obdarzonego intelektem i literackimi talentami – młody Julian Ursyn otrzymał miejsce w jego dworze i od tej pory towarzyszył Czartoryskiemu w jego działalności, a ta obejmowała między innymi liczne podróże po terytorium ówczesnej Rzeczypopsolitej, dzięki czemu młody człowiek poznał bardzo dobrze swój kraj, jego tradycję, geografię i dziedzictwo. Szybko zetknął się z masonerią i wzorem wielu należących wówczas do elity społeczeństwa stał się członkiem jednej z ówczesnych lóż działających w Polsce – choć nigdy nie doszedł do najwyższych wtajemniczeń.
W roku 1784 dzięki stypendium ufundowanym przez Czartoryskiego rozpoczął grand tour – obowiązkową wówczas dla młodego człowieka należącego do elity społeczeństwa wyprawę po Europie. Miał okazję zwiedzić Włochy, Paryż, Londyn i Amsterdam. Do Polski wrócił w roku 1786, zamieszkał u Czartoryskich w Puławach i tu zaangażował się w działalność publiczną, opowiadając się po stronie opozycji antymagnackiej. Z tego czasu pochodzą jego pierwsze utwory: panegiryczny wiersz na cześć Szymona Potockiego i pochodząca z tego samego okresu 1786-1787 "Duma o Żółkiewskim". W obu tych utworach zawarł hasła zmiany ustroju Polski.
Publiczną działalność kontynuował jako poseł na Sejm Czteroletni (1788-1791). Był jednym z jego najważniejszych i najaktywniejszych uczestników. W jego wypowiedziach przewijał się przez cały czas motyw odrzucania jakichkolwiek konsultacji z Rosjanami. Niemcewicz był przeciwny negocjacjom z wszechwładnym wówczas rosyjskim ambasadorem Stackelbergiem, domagał się też zniesienia uległej wobec Rosjan Rady Nieustającej.
Swojej działalności nie ograniczał jedynie do sejmowych przemówień. Wykorzystał swój talent poetycki do tworzenia bajek z bardzo przejrzystym morałem wymierzonym w zwolenników starego porządku. Utwory te krążyły anonimowo po ówczesnej Warszawie w odpisach. W czasie sejmowych obrad przypominał też o losie chłopów i mieszczan – ostrzegał, że ci ostatni chcąc również decydować o losie kraju mogą sami sięgnąć po należne im prawa, co spotykało się z gwizdami ancienne regime’u.
Ta publiczna działalność miała również wymiar literacki. Niemcewicz napisał często grywaną komedię "Powrót posła", wystawioną po raz pierwszy w obecności króla w Teatrze Narodowym 15 stycznia 1791 roku. Komedia była prawdziwą "bombą" rzuconą w całe ówczesne społeczeństwo: raziła i zacofanych sarmatów uosobionych w staroście Gadulskim, jak i zwolenników bezkrytycznego przyjmowania wszystkich zagranicznych nowinek – tych reprezentował fircyk Szarmancki. Niemcewicz opowiadał się za reformowaniem kraju przy zachowaniu pamięci o własnej tradycji i odrębności.
W tym samym czasie został też wydawcą i redaktorem krajowej części "Gazety Narodowej i Obcej", głoszącej hasła ustrojowych reform. Był jednym z głównych animatorów wprowadzenia w życie Konstytucji 3 maja, współredagował jej tekst, gorąco później orędując za respektowaniem jej nienaruszalności. Z przeciwnikami Konstytucji rozprawił się w pochodzącej z tego samego roku wierszowanej powieści "Herostrat". W tym samym roku Niemcewicz znalazł się także w składzie Komisji Edukacji Narodowej. Działalność w kręgu twórców Konstytucji i jej dzieło Niemcewicz utrwalił w okolicznościowej sztuce "Kazimierz Wielki", napisanej na królewskie zamówienie w maju 1792 roku.
Obawiając się zemsty targowiczan, w tym samym roku opuścił Polskę. W Wiedniu opublikował wymierzony w targowiczan pamflet "Księgi Szczęsnowe", kpiarsko napisany biblijnym stylem. Przemycono go do kraju i choć Niemcewicz nie podpisał się pod nim, bardzo szybko ustalono jego autorstwo. Austriackie władze, uczestniczące w rozbiorach Polski, chciały aresztować pisarza, udało mu się jednak zbiec. We Florencji zetknął się z Tadeuszem Kościuszką i od tego momentu zaczęła się ich bliska współpraca. Spora część kościuszkowskich uniwersałów jest – według zgodnej opinii wielu badaczy – autorstwa Juliana Ursyna Niemcewicza. Towarzyszył Kościuszce w najważniejszych chwilach: w czasie oblężenia Warszawy (1794) i w stoczonej tego samego roku bitwie pod Maciejowicami, podczas której został ranny w nogę i dostał się do rosyjskiej niewoli. Osadzony w petersburskiej twierdzy, poddawany przez dwa lata przesłuchaniom, zmuszony został do złożenia przysięgi na wierność carowi.
Został uwolniony 29. listopada 1796 roku, w połowie grudnia opuścił Petersburg. Rozpoczął się kolejny etap jego życia: związki ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki. W Ameryce znalazł się jako towarzysz Kościuszki, a ich droga do Nowego Świata wiodła przez Sztokholm i Londyn. Początek pobytu Niemcewicza w Stanach Zjednoczonych były trudny przez biedę i osamotnienie, po pewnym czasie jednak znalazł tam uznanie – w 1802 roku obdarzono go członkostwem Towarzystwa Filozoficznego w Filadelfii, nawiązał też przyjacielskie kontakty z ówczesnym prezydentem Johnem Adamsem oraz Thomasem Jeffersonem. W tym czasie ożenił się też z Susan Livingston Kean. Małżeństwo to nie było jednak udane i zakończyło się rozstaniem, małżonkowie utrzymywali jednak ze sobą przyjazny korespondencyjny kontakt.
W Ameryce Niemcewicz pisał niewiele, z tego okresu pochodzą spisane po francusku wspomnienia z rosyjskiej niewoli. Podczas tego pierwszego amerykańskiego pobytu Niemcewicz dał się poznać jako szczery demokrata i humanista – ze współczuciem i przerażeniem obserwował niewolniczy los amerykańskiej czarnej ludności.
W 1802 roku wrócił do nieistniejącej już na mapie Polski, jednak już dwa lata później rozpoczęła się jego druga amerykańska wyprawa. W 1807 ponownie wrócił do ojczyzny na wieść o wkroczeniu wojsk napoleońskich do Polski. Zaproszono go do opracowania nowożytnych dziejów Polski (planów tych ostatecznie nie zrealizował), w 1810 roku został prezesem Dyrekcji Teatru Narodowego, rozpoczął także starania o powołanie pierwszej szkoły dramatycznej – zalążka nowoczesnego szkolnictwa teatralnego. Rok 1814 przyniósł jego tragedię "Jadwiga", wystawioną na narodowej scenie.
Niemcewicz kontynuował działalność publicystyczną. W 1809 roku zajął się sytuacją Żydów. W broszurze "Przestroga dla współziomków na rok 1809" prezentował swoje stanowisko dotyczące społecznego usytuowania Żydów na polskich ziemiach, formułując przestrogi przed nadawaniem im praw obywatelskich bez wymogu asymilacji. Te poglądy miały później rozbrzmieć również w jego twórczości prozatorskiej: w roku 1821 opublikował powieść sentymentalną "Lejbe i Siora", opowieść o nieszczęśliwych żydowskich kochankach w formie romansu epistolarnego. Niemcewicz podjął problem asymilacji, wysuwając też żądania ograniczenia wpływu chasydyzmu na życie żydowskiej diaspory. Powieść została zapomniana, jednak w 2004 roku ukazało się jej powtórne wydanie.
Największą sławę, ale i uznanie wschodzącego pokolenia romantyków, przyniosły Niemcewiczowi "Śpiewy historyczne", wydany w 1811 roku cykl poetyckich utworów wskrzeszających i gloryfikujących rycerską przeszłość Polski. Przez cały XIX wiek cykl, opatrzony muzyką, był jednym z najważniejszych elementów patriotycznej edukacji trzech pokoleń Polaków urodzonych już w niewoli. Niemcewicz stał się pośrednikiem pomiędzy odchodzącym klasycyzmem i wschodzącym romantyzmem. Choć pisarz należał do teatralnego Towarzystwa Iksów kultywujących klasyczne ideały poezji w teatrze, debiutujących romantyków witał z uznaniem i zrozumieniem.
Zainteresowanie dawną historią Polski znalazło wyraz w innych dziełach Niemcewicza. W latach 1818-18919 ukazało się obszerne, liczące 3 tomy wydanie "Dziejów panowania Zygmunta III", które przez wskrzeszenie wizji świetności Polski i antyrosyjskie akcenty sprawiło, że zarówno dzieje zygmuntowskiej Polski, jak i "Śpiewy historyczne" znalazły się na celowniku cenzury. Choć oba dzieła wycofywano z bibliotek szkolnych, wciąż pozostawały składnikiem patriotycznego wyposażenia Polaków doby zaborów. Śpiewano je w domach, wystawiano jako tzw. żywe obrazy, doczekały się też licznych tłumaczeń na języki obce. Ten cykl utworów był wielkim sukcesem Niemcewicza, także finansowym. Uzyskany z nich dochód autor przeznaczył na budowę gmachu warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (dziś znanego jako Pałac Staszica).
W okresie poprzedzającym powstanie listopadowe, pomny swoich rosyjskich doświadczeń, ale i przekonany o nieskuteczności walki zbrojnej, Niemcewicz starał się powstrzymywać najbardziej zapalczywych zwolenników walki zbrojnej, mimo to uważany był zawsze (i to nawet przez późniejszego przywódcę kadetów, Piotra Wysockiego) za postać, na którą można liczyć w chwili wybuchu powstania. Do powstańczych władz wszedł niechętnie (w noc 29 listopada 1830 roku musiano wyciągać go z łóżka i nakłaniać do wzięcia udziału w obradach Rady Administracyjnej). Niemcewicz wobec całego powstania zachowywał rezerwę, jednak gdy chyliło się ku klęsce i w okresie bezpośrednio po niej następującym, usiłował – bezskutecznie – jednać zachodnie państwa dla polskiej sprawy.
Ostatnie lata życia Niemcewicz spędził we Francji. W 1839 roku inaugurował jeszcze otwarcie Biblioteki Polskiej w Paryżu. Zmarł w Paryżu 21 maja 1841 roku, został pochowany w Montmorency.
Ta bogata i burzliwa biografia była poniekąd odzwierciedleniem losów Polaków, którym przypadło żyć w czasie ostatnich lat istnienia I Rzeczypospolitej i pierwszych niepodległościowych zrywów. Jego twórcza biografia łączy aż trzy epoki literackie: polskie oświecenie, pseudoklasycyzm i romantyzm, którego pierwsze zapowiedzi pojawiają się w jego twórczości.
