Bez dogmatu, 1963 r., 431 str. Potop, t. 1, 1962 r., 472 str. Potop, t. 2, 1962 r., 584 str. Potop, t. 3, 1962 r., 422 str. Krzyżacy, t. 1, 1962 r., 377 str. Krzyżacy, t. 2, 1962 r., 437 str. Nowele, t. 1, 1964 r., 528 str. Nowele, t. 2, 1964 r., 473 str. Rodzina Połanieckich, 1963 r., 769 str. W pustyni i w puszczy, 1962 r., 367 str. Quo vadis, 1963 r., 622 str. Pan Wołodyjowski, 1962 r., 621 str. Sienkiewicz HENRYK, pseud. Litwos, ur. 5 V 1846, Wola Okrzejska (Podlasie), zm. 15 XI 1916, Vevey k. Lozanny, pisarz, publicysta, działacz społeczny, autor Trylogii. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej, od 1855 przebywał w Warszawie, gdzie 1866–71 studiował w Szkole Głównej Warszawskiej, potem na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim (nie złożył jednak egzaminu końcowego). W 1872–87 współpracował z prasą warszawską różnych orientacji. Początkowo pozostawał pod wpływami pozytywizmu, w latach 80. zbliżył się do obozu konserwatywnego. W 1876–78 przebywał w Stanach Zjednoczonych, później — we Francji. Pod koniec 1879 wrócił do Warszawy, 1882–87 redagował „Słowo”. Wiele czasu spędził za granicą, najpierw opiekując się chorą żoną, Marią z Szetkiewiczów, potem lecząc się w uzdrowiskach austriackich, włoskich i francuskich. W 1886 odbył podróż do Stambułu i Grecji, 1888 — do Hiszpanii, 1891 — do Egiptu i Zanzibaru. Przebywając w kraju, najchętniej odwiedzał Zakopane. W 1914, po wybuchu I wojny światowej, wyjechał do Szwajcarii i osiadł w Vevey, gdzie 15 XI 1916 zmarł i został pochowany; jego prochy, sprowadzone 1924 do Warszawy, zostały złożone w podziemiach katedry Św. Jana. Wczesna twórczość Znaczną część wczesnej twórczości pisarza stanowiły umieszczane głównie w „Gazecie Polskiej” i „Niwie” felietony, reportaże i recenzje, w których okazał się bystrym obserwatorem obyczajowości i kultury. Przenikliwością spostrzeżeń, a także plastyką opisów wyróżniały się Listy z podróży do Ameryki (1876–78) oraz Listy z Afryki (1891–92). W epice rozpoczął od powieści z życia młodzieży studenckiej Na marne (1872) i pozytywistycznych w swej tendencji Humoresek z teki Worszyłły (1872). Sentymentem dla tradycji szlacheckiej były owiane wspomnieniowo-gawędziarskie opowiadania Stary sługa i Hania (oba 1880). W innych nowelach okazał się twórcą najbardziej wyrazistych w literaturze epoki obrazów niedoli chłopa — ciemnego i bezradnego wobec urzędniczej samowoli (Szkice węglem 1880), zmuszonego do walki za cudzą sprawę (Bartek zwycięzca 1882), pozbawionego możliwości rozwinięcia swych uzdolnień (Janko Muzykant 1880), ginącego na obczyźnie w walce z przeciwnościami losu (Za chlebem 1880); stworzył też przejmujące obrazy wygnańczej niedoli i patriotycznej nostalgii (Latarnik 1882) oraz niedoli polskiego dziecka w zaborczej szkole (Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela 1880). Zapowiedzią zwrotu Sienkiewicza ku historii był utwór Niewola tatarska (1880). Odosobnioną próbę dramatyczną stanowiła sztuka społeczno-obyczajowa — Na jedną kartę (1879). Twórczość dojrzała Niebawem Sienkiewicz skoncentrował się na powieściach z dziejów Polski XVII-wiecznej dotyczących: wojny z Kozakami — Ogniem i mieczem (t. 1–3 1884, ekranizacja J. Hoffmana 1999), najazdu szwedzkiego — Potop (t. 1–6 1886, ekranizacja Hoffmana 1974), wojen z Turcją (utrata Kamieńca Podolskiego, zwycięstwo J. Sobieskiego pod Chocimem) — Pan Wołodyjowski (t. 1–3 1887–88, ekranizacja Hoffmana 1969). Cykl ten, nazwany Trylogią, należy do najpopularniejszych w polskiej literaturze; intencja „pokrzepiania serc”, z jaką był tworzony, sprawiła, że Sienkiewicz na pierwszy plan wysuwał zwycięskie epizody militarne lub przynajmniej moralne oręża polskiego; reaktywował przy tym wzorzec osobowy Polaka, w którym górowało patriotyczne poświęcenie, dzielność wojenna i rycerski honor, ale także brawurowy gest i żywiołowe emocje. Znakomicie odmalował obyczajowość szlachecką, stworzył galerię wyrazistych postaci zarówno heroicznych, jak i komicznych. Przy pewnej jednostajności schematu fabularnego okazał się mistrzem akcji przygodowej, sytuacji dramatycznej, a także stylizacji dialogu na staropolszczyznę. Do tematyki współczesnej powrócił w powieści Bez dogmatu (1890); pisana w formie dziennika, wypełnionego głównie autoanalizą i refleksjami, była na tle ówczesnej prozy polskiej utworem nowatorskim; klęska życiowa bohatera, wynikła z braku woli, miała w intencji autora stanowić ostrzeżenie przed pozytywistycznym agnostycyzmem i dekadenckim pesymizmem. W Rodzinie Połanieckich (1895, serial telewizyjny i film J. Rybkowskiego 1978) pisarz z widoczną sympatią nakreślił postać energicznego przedsiębiorcy, który dorobiwszy się pieniędzy, powraca do sfery ziemiańskiej i odnajduje sens życia w szczęściu rodzinnym. Powiązania ze współczesnością miały także późniejsze powieści historyczne. W Quo vadis (1896, ekranizacje: E. Guazzoni 1913, M. Le Roy 1951, J. Kawalerowicz 2001), ukazując triumf siły duchowej chrześcijaństwa, sugerował paralelę między prześladowaniami i zwycięstwem antycznego chrześcijaństwa a teraźniejszością i przyszłością narodu polskiego, z większą jednak wyrazistością udało się Sienkiewiczowi ukształtować obraz Rzymu cezariańskiego. W Krzyżakach (1900, ekranizacja A. Forda 1960) ciąg wydarzeń politycznych znajduje zwieńczenie w opisie bitwy pod Grunwaldem, ale przeważają sceny rodzajowe, w których dawna prymitywna żywiołowość styka się z oddziaływaniem wzorów zachodnioeuropejskiej obyczajowości rycerskiej. Niepowodzeniem twórczym Sienkiewicza okazała się nie dokończona powieść z czasów Jana III Sobieskiego Na polu chwały (1906) oraz Wiry (1910), będące rozrachunkiem ideowym z ruchem rewolucyjnym. W powieści W pustyni i w puszczy (1911, ekranizacje W. Ślesicki 1973, G. Hood 2001) Sienkiewicz udatnie przystosował swe sposoby konstruowania fabuły i postaci na potrzeby powieści przygodowo-podróżniczej dla młodzieży (tłem akcji jest powstanie Mahdiego przeciw Anglikom 1885). Ostatnim utworem Sienkiewicza była powieść Legiony (1914), gloryfikująca patriotyzm młodych bohaterów walczących pod sztandarami generała J.H. Dąbrowskiego. Działalność publiczna Sienkiewicz występował często z inicjatywami w sprawach publicznych, uczestniczył w działalności społecznej, należał m.in. do współzałożycieli Kasy im. J. Mianowskiego (1881) i Polskiej Macierzy Szkolnej (1905), 1899–1900 był prezesem Warszawskiej Kasy Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy. W okresie rewolucji 1905, zbliżony do ND, potępiał strajki i akcje zbrojne, a w wyborach do I i II Dumy Państwowej nawoływał do poparcia stronnictw prawicowych. Wielokrotnie występował przeciw antypolskiej polityce Prus (m.in. List w sprawie wrzesińskiej 1901, List otwarty do J.C.M. Wilhelma II, króla pruskiego 1906; był też inicjatorem i wydawcą międzynarodowej ankiety Prusse et Pologne 1909) i Rosji (anonimowy List otwarty Polaka do ministra rosyjskiego 1904). W 1915–16 pełnił funkcję prezesa Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Uznanie współczesnych, ocena twórczości Twórczość Sienkiewicza zyskała mu wiele dowodów uznania, m.in. członkostwo AU (1893) i Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu (1896). W 1900 został uczczony jubileuszem 25-lecia pracy literackiej (który właściwie przypadał 1897); jako dar narodowy otrzymał wówczas posiadłość ziemską Oblęgorek (pod Kielcami), w której przebywał głównie latem. W 1905 otrzymał Nagrodę Nobla za „znakomite zasługi jako pisarza epickiego”. Choć oceny twórczości Sienkiewicza podlegały zmianom (uważano go za następcę wieszczów, ale także atakowano za idealizowanie szlachetczyzny i apologię współczesnego groszoróbstwa, za schlebianie narodowi i powierzchowność intelektualną), bezspornie jest jednak w literaturze polskiej najwybitniejszym powieściopisarzem historycznym, mistrzem prozy artystycznej, autorem dzieł najpowszechniej czytanych (w ostatnim półwieczu nakład wyniósł ok. 34 mln egzemplarzy) i silnie oddziałujących na świadomość społeczną, wreszcie — jako autor Quo vadis (powieści przełożonej na 40 języków) pisarzem polskim najbardziej znanym w świecie.