Wszelako przyznać trzeba, że nie wyżej rozwinięte wywody stały się przyczyną podjęcia badań nad tym, co nazywamy obecnie religia rzymską: gdy badania te rozpoczynano, nie zdawano sobie jeszcze sprawy ani z oryginalnego charakteru jej ewolucji, ani z harmonii jej z chrześcijaństwem. O ewolucji nie było nawet mowy. Wszelkie zjawiska badanego przedmiotu pojmowano, jako współistniejące, jako będące poza kategoriami czasu—co zawierało w sobie, zresztą, odrobinę prawdy. Podobnież, nie znajdowano też harmonii z chrześcijaństwem, ani jej nawet szukano; wręcz przeciwnie: antagonizm wskrzeszanego wielkiego Rzymu pogańskiego z Rzymem papieskim posłużył właśnie za bodziec do badania „starożytności" pierwszego, włącznie z jego religia. Tryumf Odrodzenia na dworze papieskim nie zmienił tego stanu rzeczy: humaniści, tytułujący papieży Mikołaja V i Juliusza II pogańskie mianem Pontifex Maximus, nie podejrzewali nawet, jak dalece mieli słuszność; czynili oni po prostu zadość humanistycznym swoim zamiłowaniom, które nakazywały im, wraz z niepokalaną i dźwięczną łaciną Cycerona, przenosić również i całe tło Rzymu starożytnego do Rzymu nowego. Kiedy następnie ośrodkiem zgłębiania i odtwarzania starożytności stała się Francja, religia rzymska, w oczach uczonych oraz społeczeństwa, pozyskała nową siłę przyciągania, ale wciąż nie tę, o której była mowa wyżej. Starożytny Olimp otaczał człowieka ukształconego zewsząd: spoglądał on nań ze skrzyżowania strzyżonych alej w parkach królewskich; uśmiechał się doń z malowanych sufitów w pozłacanych salach; rozmawiał z nim ze sceny teatrów; raz po raz mienił się i błyszczał na kartach jego ulubionych książek. Ów zaś Olimp bez różnicy obejmował bogów i greckich i rzymskich; wszyscy bogowie zarówno mieścili się w ogółem pojęciu: „mitologia starożytna". I w tym również tkwiło trochę prawdy; w istocie, Horacy i Owidiusz pojmowali swoich bogów nieco inaczej.