17 PAŹDZIERNIKA 2019 BY EWA
Rzemiosło kowalskie w Zamościu i na Zamojszczyźnie.
Zamość na przełomie XVI i XVII wieku był głównym ośrodkiem produkcji prowadzonej w ramach Ordynacji Zamojskiej. W tym czasie rzemiosło reprezentowało w nim 30 różnego rodzaju warsztatów, w tym warsztatów kowalskich. Poszczególne grupy rzemieślników zrzeszały się w cechy, tych samych lub pokrewnych profesji. Wytwórcy produkowali (w zasadzie wszystkie) towary niezbędne dla rozwoju nowo powstałego miasta i pozostałych miasteczek oraz wsi skupionych na obszarze tzw. Ordynacji Zamojskiej. Pierwszy spis mieszkańców miasta i przedmieść z 1591 r. odnotował 106 rzemieślników (wg późniejszych badań 113), ale dotyczył tylko tych, którzy posiadali posesje w mieście.
Zagadnienie rzemiosła zamojskiego za okres 1580-1821, całościowo opracował w latach 70-tych XX w. Kazimierz Kowalczyk . (1) Znakomitym uzupełnieniem tego opracowania jest rozprawa doktorska Bogumiły Sawy, napisana w 1978 r. w Zakładzie Historii Nowożytnej UMCS w Lublinie, pod kierunkiem prof. dra Tadeusza Mencla. (2) Poza tymi dwoma źródłami napotykamy jedynie sporadyczne wzmianki na temat zamojskiego rzemiosła, nie wypełniające, jak dotąd, luki z końca XIX w. i całości XX wieku, w którym praktycznie zamojskie rzemiosło zanikło. Kilka ciekawych spostrzeżeń na temat rzemiosła zawarł w swoim referacie „Zamość w czasach staropolskich” Ryszard Szczygieł. (3) Natomiast wiele miejsca w swoich badaniach poświęcił zamojskiemu rzemiosłu i rzemieślnikom Andrzej Kędziora (4, 5, 6) .
W XVI w. (spis z 1591 r.) w Zamościu odnotowano zaledwie dwóch kowali: Stanisława, określanego mianem „kowala pańskiego z Hruszowa” i drugiego, nieznanego z imienia (Kowalczyk, Tab. II s.12). W okresie po 1591 r. do 1657 r. liczba kowali wzrosła do trzech (Kowalczyk, Tab.III s.16). Kuźnie, podobnie jak browary, były umieszczane na obrzeżach miasta. Stały w oddaleniu od zabudowań miejskich, ponieważ stwarzały możliwość zapruszenia ognia z pieców kowalskich. Wśród rzemieślników kowalstwa w XVII w. wymieniany był kowal zwany „Ostrożny”. Nieznany z imienia uzyskał ten przydomek, gdyż cechowała go ostrożność przy pracy. Z imienia i nazwiska w 1657 r. dokumenty wymieniają pięciu kowali: Boguszek; Franciszek; Wojciech Skrzyński; Wincenty; Krzysztof Wołowicz. Cechmistrzami cechu kowali byli wśród nich: Skrzyński i Wołowicz. Piastowali swój urząd w okresach z przerwami (odpowiednio) – 1643-1665 i 1639-1660.
U schyłku XVII w., w latach 1691-1697, liczba kowali w Zamościu znacznie wzrosła: Białasik Jakub (cechmistrz z przerwami w l. 1678-1694); Franciszek: Grygiel; Jan; Krześnicki (alias Moskwa) – cechmistrz cechu kowali z przerwami (w latach 1690-1698); Marcin; Łukasz Maszkiewicz; Wojciech Ostrożny – cechmistrz kowali w latach 1674-1683 (z przerwami); Szirota. Wiek XVIII przyniósł kolejny wzrost liczby kowali do 10 (Kowalczyk, Tab. VI. s. 45) – lata 1709-1715. Jednak na przełomie XVII i XVIII stulecia w Zamościu działało zaledwie 50 rodzajów warsztatów rzemieślniczych. Kolejny spadek produkcji rzemieślniczej w mieście przyniosły zabory. W latach 1821-1828 liczba warsztatów zmniejszyła się do 30. W roku 1821 odnotowano w mieście 6 kowali. (Kowalczyk, Tab. VIII. s. 52). Reasumując, na przestrzeni wieków, licząc od założenia miasta do r. 1821, liczba kowali wahała się od 5 do 10 rzemieślników, nie przekraczając liczby dziesięciu w latach 1709-1715.