Przywykli do powszechnej jednorodności podstawowych poglądów źle znoszą ich nagłą wielość. Pluralizm jest dla nich brzydkim słowem, kojarzy się im z relatywizmem, a tolerancja z obojętnością. Czy mowa o Polsce po 1989 roku? Nie, lecz o krajach Europy Zachodniej! Tak, z tym że w wiekach XVI-XVII. To tam podział chrześcijaństwa i powstanie niezależnych od papiestwa społeczności kościelnych doprowadziły do prześladowania religijnych mniejszości, protestanckich czy katolickiej. Polska pozostawała wtedy państwem bez zapełnionych innowiercami więzień, bez religijnych wojen domowych, państwem bez stosów. Jedynym z prawną (od 1573 roku) gwarancją faktycznej, a nie dopiero dekretowanej, tolerancji, przygarniającym europejskich wygnańców religijnych różnych wyznań. Ku zgorszeniu wszystkich ówczesnych Kościołów panujących, ku radości szykanowanych wtedy gdziekolwiek za wiarę, ku naszej dumie dziś.

Ale na końcu tej chlubnej historii mamy kilka zborów zburzonych u nas w czasie wyznaniowych pogromów, wypędzenie arian w połowie XVIII wieku, a potem uprzykrzanie życia i ograniczanie praw tym, którzy pozostali przy kalwinizmie czy luteranizmie. Czego przecież razem nie da się sprowadzić do prostego schematu: od tolerancji do fanatyzmu. Skoro zaś ich bilans jest w Polsce i tak bardziej pozytywny niż w większości krajów europejskich, to próba zrozumienia tego fenomenu jest bardziej potrzebna niż przywoływanie jego pierwszej fazy dla poprawiania zbiorowego samopoczucia lub drugiej - dla jego pogarszania. Wielce pomocna będzie tu na pewno wydana w serii A to Polska właśnie... praca znakomitego znawcy przedmiotu - profesora Janusza Tazbira.

Katolicy polscy, w przeciwieństwie do ich zachodnich współwyznawców, nie byli w XVI wieku nowicjuszami w układaniu współistnienia ludzi różniących się w wierze. Rzeczpospolita była wszak krajem niejednolitym narodowo i religijnie już od XIV-XV wieku. W jej granicach oprócz katolickich Polaków i Litwinów mieszkało kilka milionów prawosławnych Rusinów, wyznający islam Tatarzy, około 150 tysięcy Żydów (głównie w miastach) i trochę wyznających monofizytyzm (odłam chrześcijaństwa z V wieku) Ormian.