Tom 1-337 str.
Tom 2-339 str.
Tom 3-287 str.
Tom 4-282 str.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer (ur. 12 lutego 1865 w Ludźmierzu, zm. 18 stycznia 1940 w Warszawie[1]) – polski poeta, nowelista, powieściopisarz, przedstawiciel Młodej Polski
Urodził się jako syn Adolfa Tetmajera i jego drugiej żony, Julii z Grabowskich[2], brat przyrodni malarza Włodzimierza Tetmajera, brat cioteczny tłumacza i poety Tadeusza Boya-Żeleńskiego[3]. Uczęszczał do Gimnazjum św. Anny w Krakowie, dokąd przeniósł się w 1883 roku z rodziną. W latach 1884–1886 studiował na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego[1].
Zadebiutował w 1886 roku poematem prozą Illa, jednak jego faktycznym debiutem była nowela pt. „Rekrut” (opublikowana 15 stycznia 1886 r. w „Przeglądzie Literackim i Artystycznym”, rok piąty, nr 1, Kraków w drukarni A. Koziańskiego; pod red. K, Bartoszewicza[4]). W 1888 roku Tetmajer zdobył nagrodę literacką za wiersz ku czci Mickiewicza, a rok później za wiersz ku czci Kraszewskiego[5]. W latach 1888–1893 podjął współpracę z pismami „Tygodnik Ilustrowany”, „Kurier Warszawski” i krakowskim „Czasem”[6][7][1]. Wydał osiem serii Poezji, z których najbardziej wartościowe to druga (1894 rok), trzecia (1898 rok) i czwarta (1900 rok). Nastrojowa poezja Tetmajera odpowiadała dekadentom i bohemie młodopolskiej[8][9].
Mieszkając w młodości w Ludźmierzu, poznał dobrze Podhale, Spisz, Liptów i Tatry. Zapewne od 1881 r. letnie wakacje młodzi Tetmajerowie pod opieką matki spędzali w Zakopanem. W latach 1881–1891 Kazimierz odbył wiele wycieczek w Tatry z bratem, Franciszkiem Henrykiem Nowickim, Karolem Potkańskim, Michałem Kirkorem, Klimkiem Bachledą, Tadeuszem Boyem-Żeleńskim[10], Januszem Chmielowskim, Jerzym Żuławskim. „Ulubionymi szlakami jego wędrówek tatrzańskich były Żelazne Wrota, Dolina Pięciu Stawów, Dolina Staroleśna, Furkot, Wysoka, Rysy... gdzie wędrował niestrudzenie, za każdym razem – jak pozwalają domyślać się jego listy – od nowa zafascynowany pięknem gór.”[11] W 1892 roku wziął udział w pierwszym wejściu na Staroleśny Szczyt oraz Baniastą Turnię. Ponadto dokonał wraz z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim i przewodnikami pierwszego odnotowanego wejścia na Furkot około 1889–1893 roku.
Mniej więcej od roku 1895 trapiły poetę dolegliwości neurasteniczne, leczone i zaleczane kilkakrotnie na przestrzeni lat. Z zachowanej korespondencji Kazimierza Tetmajera wynika, że ten m.in. przeprowadzał nawet jakąś kurację u przebywającego u Tetmajerów w Zakopanem cenionego już wówczas psychologa Juliana Ochorowicza[11]. Po 1896 roku, z powodu problemów ze zdrowiem, nie zdobywał już szczytów Tatr, ale za to wędrował po dolinach tatrzańskich, a także po Podhalu. W 1902 roku taternicy nadali nazwę Przełęcz Tetmajera przełęczy między Gerlachem a Zadnim Gerlachem, a Towarzystwo Tatrzańskie nadało mu honorowe członkostwo. Zafascynowany góralskim folklorem napisał cykl opowieści Na skalnym Podhalu, a ponadto epopeję tatrzańską Legenda Tatr, składającą się z dwóch części: Maryna z Hrubego i Janosik Nędza Litmanowski[12].
W 1896 roku przebywał w Heidelbergu, pełniąc funkcję osobistego sekretarza Adama Krasińskiego. Podróżował po Włoszech, Szwajcarii, Francji i Niemczech[1]. Około 1910 r. praktycznie na stałe zadomowił się w Zakopanem. „Po wszystkich chałupach zakopiańskich i po wszystkich szałasach w Tatrach miał przyjaciół. Bywał częstym gościem w dziedzinach u gazdów, którzy uważali go za kogoś zupełnie swojego”[11]. W czasie I wojny światowej, a zwłaszcza tuż po jej zakończeniu, Tetmajer znajdował się w trudnych warunkach materialnych. Pieniądze, przekazane mu ze spontanicznie założonego „Funduszu Tetmajerowskiego”, przekazał jednak na rzecz bardziej potrzebujących, głównie ofiar wojny[11].
Po I wojnie światowej zamieszkał w Krakowie, przy Karmelickiej 14[13], wreszcie osiadł na stałe w stolicy. W latach 1918–1919 interesował się sporem polsko-czechosłowackim o granicę w Tatrach i na Podtatrzu, brał udział w przygotowaniach do plebiscytu na Spiszu i Orawie; napisał na ten temat broszurę pt. O Spisz, Orawę i Podhale (1919 rok). Pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich (1921 rok)[1], w 1928 roku przyznano mu nagrodę literacką miasta Warszawy, a w 1934 roku został członkiem honorowym Polskiej Akademii Literatury[1]. W roku 1931 obchodzono uroczyście czterdziestopięciolecie[14][15], a w 1937 roku pięćdziesięciolecie jego twórczości[16][17].
Ze względu na pogarszający się stan zdrowia (utrata wzroku i nasilająca się choroba umysłowa, będąca efektem kiły) musiał wycofać się z życia społecznego i twórczości literackiej. Miał zapewniony byt dzięki ofiarności społecznej oraz emerytury, finansowanej od 1925 przez miasto Bydgoszcz[18]. W styczniu 1940 został przetransportowany z Hotelu Europejskiego na oddział chirurgiczny Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie, gdzie zmarł 18 stycznia[19]. Przyczyną zgonu (jak wykazała sekcja) był nowotwór przysadki mózgowej, niedokrwistość i niewydolność krążenia[20]. Pochowano go wtedy zgodnie z jego życzeniem w grobie syna na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (pod murem V-53)[21]. Obecnie spoczywa na zakopiańskim Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku[22][23][24].
Był przyrodnim, młodszym bratem Włodzimierza Tetmajera, a przez matkę, Julię z Grabowskich[a], kuzynem Tadeusza Boya-Żeleńskiego.
Mimo że kilkakrotnie był zaręczony (m.in. w 1906 z Jadwigą, córką kupca i przemysłowca Karola Szulca[25] oraz z Laurą Rakowską, z myślą o której napisał wiersz A kiedy będziesz moją żoną), nigdy się nie ożenił. Ze związku z nieznaną z nazwiska aktorką[b] miał nieślubnego syna Kazimierza Stanisława, do którego przez kilka lat, do roku 1906, nie przyznawał się. Później zaczął starać się o rozwój talentów syna, ten jednak, popadłszy w alkoholizm i zaraziwszy się chorobą weneryczną, w wieku 33 lat popełnił samobójstwo[c]. Tetmajer miał kilkuletni romans z góralką Marią Palider, która była pierwowzorem Maryny z Hrubego z Legendy Tatr[26][27][28].
Kazimierz Przerwa-Tetmajer walnie przyczynił się do debiutu literackiego Władysława Orkana. Nie tylko załatwił druk „Nowel”, ale napisał entuzjastyczną przedmowę i pochwałę młodszego od siebie o dziesięć lat autora[29].
Kazimierz Przerwa-Tetmajer w kulturze[edytuj | edytuj kod]
Wiersze Kazimierza Przerwy-Tetmajera były wielokrotnie opracowywane muzycznie, m.in. przez Mieczysława Karłowicza[30], Władysława Żeleńskiego i Karola Szymanowskiego[31].
W 1901 r. Teatr Miejski w Krakowie wystawił Zawiszę Czarnego Kazimierza Przerwy-Tetmajera w reżyserii Józefa Kotarbińskiego. Kolejna inscenizacja tego dramatu miała miejsce w 1912 r. w Teatrze Wielkim w Warszawie (w związku z hucznie obchodzonym jubileuszem 25-lecia twórczości Tetmajera)[32]. W 1922 r. zespół i instytucja teatralna Reduta wystawiła Judasza K. Przerwy-Tetmajera ze Stefanem Jaraczem w roli tytułowej[33]. W 1928 r. Władysław Lenczewski nakręcił film Romans panny Opolskiej na podstawie powieści Kazimierza Przerwy-Tetmajera[34]. W 1958 r. Jan Wilkowski przy współpracy scenografa Adama Kiliana przygotował na deskach Teatru Lalka w Warszawie słynne przedstawienie O Zwyrtale Muzykancie według opowiadania K. Przerwy-Tetmajera[35]. W 1964 r. czechosłowacki reżyser Martin Ťapák nakręcił film telewizyjny Balada o Vojtovej Marine na podstawie opowiadania Tetmajera. W latach sześćdziesiątych XX w. Tadeusz Różewicz napisał wiersz Kazimierz Przerwa-Tetmajer[36]. W 1973 r. został wyprodukowany przez Zespół Filmowy X na podstawie opowiadania Tetmajera film telewizyjny Myśliwy w reżyserii Krzysztofa Wierzbiańskiego. W 1978 Martin Ťapák ponownie sięgnął po twórczość Tetmajera, tym razem realizując film pt. Krutá ľúbosť[37]. W 1981 roku w Teatrze Telewizji zrealizowano spektakl oparty na życiu i twórczości Tetmajera Kocham Cię za to, że Cię kochać muszę w reż. Andrzeja Maja. W 1983 Jacek Koprowicz nakręcił kontrowersyjny film biograficzny o Tetmajerze pt. Przeznaczenie. W 1984 roku Wanda Kwietniewska z zespołu Wanda i Banda nagrała piosenkę Ulica Tetmajera. W 1994 roku na ekrany kin weszła Legenda Tatr w reżyserii Wojciecha Solarza, oparta głównie na opowiadaniach z cyklu Na Skalnym Podhalu[38]. W 2003 roku na deskach Teatru Scena STU w Krakowie została wystawiona Śleboda, czyli powaby życia według Kazimierza Przerwy-Tetmajera w adaptacji i reżyserii Waldemara Śmigasiewicza[39].
Ksiądz Józef Tischner w kazaniach spod Turbacza – w trakcie odprawianych Mszy Ludzi Gór – wielokrotnie nawiązywał do twórczości Kazimierza Przerwy-Tetmajera[40].
W filmie Wesele z 1972 r. w reżyserii Andrzeja Wajdy w rolę Poety (Kazimierza Przerwy-Tetmajera) wcielił się Andrzej Łapicki.