Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie – poemat epicki Adama Mickiewicza wydany w dwóch tomach w 1834 w Paryżu przez Aleksandra Jełowickiego. Ta epopeja narodowa z elementami gawędy szlacheckiej powstała w latach 1832–1834 w Paryżu. Składa się z dwunastu ksiąg pisanych wierszem, trzynastozgłoskowym aleksandrynem polskim. Czas akcji: pięć dni z roku 1811 i dwa dni z roku 1812. Epopeja jest stałą pozycją na polskiej liście lektur szkolnych. W 2012 była publicznie odczytywana w akcji społecznej propagującej znajomość literatury polskiej Narodowe Czytanie Pana Tadeusza. W 2014 roku rękopis „Pana Tadeusza” został wpisany na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata.
Ilustracje do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, stworzone przez Michała Elwiro Andriollego (1836-1893), znamy zapewne wszyscy. Od schyłku XIX w. opublikowano ponad 80 wydań epopei z rycinami romantycznego artysty o włosko-polskim pochodzeniu i losach powstańca styczniowego; niejednokrotnie drukowano te prace także w czasopismach. Po raz pierwszy ujrzeli je czytelnicy Pana Tadeusza we lwowskiej edycji dzieła, przygotowanej przez Hermana Altenberga (1848-1885), wydanej w 1881 r. w comiesięcznych zeszytach, a w 1882 r. – wobec dużego powodzenia publikacji – jako jeden oprawiony wolumin. Altenberg, prężny nakładca ze Lwowa, zasłynął właśnie dzięki edycjom arcydzieł literatury polskiej w formatach albumowych, z ilustracjami wybitnych artystów. Projektując eleganckie, luksusowe, choć z edytorskiego punktu widzenia popularne wydanie Pana Tadeusza, zaprosił do współpracy bodaj najpopularniejszego wówczas ilustratora czasopism warszawskich („Tygodnika Ilustrowanego”, „Biesiady Literackiej”, „Kłosów”), i tak od końca 1879 r. Andriolli wykonywał i przesyłał sukcesywnie wydawcy kolejne prace: 25 dużych ilustracji (po dwie do każdej księgi Pana Tadeusza, oprócz księgi III, opatrzonej trzema), a także inicjały, przerywniki i winiety (ostatecznie nie wszystkie opublikowano w 1882 r.). Większość drzeworytów całostronicowych wykonał ceniony drzeworytnik warszawski Andrzej Zajkowski. Ilustracje Andriollego krytykowano, artysta niezadowolony tworzył po latach nowe wersje, ale ryciny z omawianego wydania odegrały szczególną rolę w kulturze polskiej.
Wśród nabytków Gabinetu Zbiorów XIX Wieku z ostatnich lat znajdują się dwie książki (sygn. GZXIX85B oraz GZXIX154B) z Księgarni H. Altenberga z tekstem Mickiewicza i ilustracjami Andriollego. Te na pozór bliźniacze obiekty pozwalają dotknąć realiów życia społeczno-politycznego Polaków pod zaborami i – mimo wydania we Lwowie – dowiedzieć się więcej także o warszawskim rynku książki, uwarunkowanym carską cenzurą.
Adresy wydawnicze książek różnią się na tyle nieznacznie, że można by to przeoczyć – obie wydano w 1882 r., przy czym na żadnej ze stron tytułowych (o odmiennym zresztą układzie typograficznym i ornamentyce) nie zapisano tej daty; obie opublikowano we Lwowie; obie, jak czytamy w metryce na końcu, wyszły „Drukiem F. A. Brockhausa w Lipsku”. Na stronach tytułowych inaczej podano jednak nazwę wydawcy, choć zapisy te niewątpliwie odnoszą się do tego samego podmiotu. W egzemplarzu GZXIX85B czytamy: „Nakładem Księgarni H. Altenberga.”, a w GZXIX154B: „Nakładem Księgarni F. H. Richtera. (H. Altenberg.)” – Altenberg działał i pod tą drugą firmą, co przypominało historię jego księgarni nakładowej, odkupionej w 1880 r. wraz z wypożyczalnią od współpracownika, Franciszka H. Richtera, który założył ją w 1866 r. Ta, nierzadko przecież wówczas spotykana, wariantowość zapisu nazwy wydawcy jest tu jednak znakiem różnic poważniejszych, zwłaszcza, że towarzyszy jej znamienna wariantowość tytułu. Strona tytułowa egzemplarza GZXIX85B objawia pełny tytuł epopei: Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historya szlachecka z 1811 i 1812 r., podczas gdy w egzemplarzu GZXIX154B znajdujemy tytuł skrócony do używanego potocznie: Pan Tadeusz. Owo skrócenie można uznać za wręcz symboliczne – ponieważ opatrzone niepełnym tytułem książki z edycji 1882 r. zawierają ocenzurowany tekst dzieła Mickiewicza.
