Historia malarstwa europejskiego daje się dość jednoznacznie podzielić na poszczególne epoki od czasów prehistorycznych po koniec XIX wieku, który przyniósł niezwykłą różnorodność stylów i kierunków malarskich. Historia dwudziestowiecznego malarstwa to już kilkadziesiąt niezależnych opowieści, łączących się jedynie w niektórych punktach.Podane poniżej daty są przybliżone, a każda z nich może być przesunięta o dziesiątki, a nawet setki lat, zależnie od indywidualnej opinii eksperta lub omawianej części Europy. Epoki malarskie również w sposób oczywisty przechodziły w siebie płynnie i nachodziły na siebie. Poniższe przedziały służą celom orientacyjnym, a po bardziej precyzyjne omówienie periodyzacji należy się odnieść do konkretnych artykułów.Malarstwo prehistoryczne zostało odkryte właściwie dopiero w XIX wieku (np. Altamira), a najbardziej istotne odkrycia pochodzą z XX wieku – np. jaskinia Lascaux (1940). Najczęstszym tematem malowideł prehistorycznych są zwierzęta i postaci ludzkie, składające się m.in. ze scen polowań. Malowidła te urzekają swoją siłą i naturalizmem – ale jedynie w przypadku zwierząt: postaci ludzkie są zazwyczaj bardzo uproszczone i zgeometryzowane. Podłożem dla malarstwa była skała jaskiń, na której prostymi farbami z pigmentów i gliny zarysowywano kontury obiektów, a czasem wypełniano je ziemistymi barwami. Farby nanoszono rękoma, za pomocą mchu, a czasami pryskano barwnikiem z wydrążonych kości. Do prymitywnych technik malarskich wrócono w XX wieku; niektórzy ekspresjoniści malowali rękami, a Jackson Pollock stosował podobną do wspomnianej wyżej technikę pryskania farbą.Antyk (400 p.n.e. – 400 n.e.) przyniósł udoskonalenie technik malarskich. Pojawiły się też małe szczoteczki z włosia służące do nanoszenia farby, czyli pędzle. Jednak niewiele z ówczesnych dzieł pozostało do naszych czasów. Powstawały liczne obrazy dekoracyjne, przedstawiające bóstwa i herosów (także na różnych naczyniach i przedmiotach użytkowych). Istnieją przesłanki świadczące o tym, że niektórzy myśliciele greccy rozważali malarską perspektywę.Średniowiecze (400-1350) to czas gwałtownego rozwoju technik malarskich, głównie na desce: tempery, później oleju, a także fresku. Powszechna była tematyka religijna, na wschodzie Europy powstawały doskonałe ikony. Charakterystyczne dla średniowiecza jest hierarchiczne i idealistyczne przedstawianie postaci. Osoby ważniejsze są więc większe. Nie przywiązywano wielkiej wagi do realizmu anatomicznego, stąd liczne przekłamania w proporcjach ciała, "płaskość" postaci i obrazu. Malarstwo uzupełniano chętnie złotem, wykładając złotymi płatkami powierzchnię malowanej deski. Pod koniec średniowiecza lub na początku renesansu pojawił się pejzaż.Renesans (1350-1510) był epoką, która przyniosła malarstwu olbrzymią ilość innowacji. Należy wśród nich wymienić przede wszystkim zeświecczenie sztuki, które pozwoliło na udoskonalenie portretu, pejzażu oraz pogłębienie psychologii i symboliki dzieł poza sferę religii. Renesans wprowadził swobodniejszą kolorystykę, ożywił drugi plan na obrazie i zamiłowanie do szczegółu. W tej epoce powstało również malarstwo olejne (przypisuje się je czasem, nie do końca słusznie, Janowi van Eyck) i upowszechniło się płótno, które to wynalazki umożliwiły delikatniejszy światłocień i pogłębiony modelunek. Niezwykle istotne jest również wprowadzenie perspektywy – pierwsze doświadczenia należały do Paolo Uccello, a perspektywę zbieżną wprowadził na obrazy Piero della Francesca. Renesansowa ideologia skłoniła wielu artystów do tworzenia studiów ciała ludzkiego (np. Leonardo da Vinci) oraz przyrody (np. Albrecht Dürer); w tym okresie rozwinęła się również martwa natura. Można właściwie powiedzieć, z wielką przesadą, że dopiero renesans jest czasem powstania malarstwa. Metafizyczna kreacja sztuki właściwa Średniowieczu ustąpiła przed naturalizmem i tendencją do poznawania świata zewnętrznego.Surowa estetyka renesansu przekształciła się stopniowo w bardziej swobodny manieryzm (1510-1590), aż wreszcie w barok (1590-1680). Malarstwo barokowe jest malarstwem wielkich form (płótna są często wielometrowej długości) o bogatej ornamentyce i potężnej, pełnej rozmachu aranżacji scen religijnych. Charakterystyczne dla baroku są świetliste przestrzenie i wielkie grupy dynamicznych postaci (El Greco). Malarze często sięgali do dramatycznych scen z mitologii i historii, jak porwania, rzezie i wojny. Z drugiej strony rozwijała się wtedy martwa natura, często akcentująca przemijanie ziemskich wartości – poprzez umieszczanie na płótnie czaszek lub psujących się owoców.Rokoko (1680-1750) jest często nazywane „lżejszą wersją baroku”. Zachowuje bowiem barokowe bogactwo stylu, ale zajmuje się błahą tematyką. Typowe dzieło rokokowe to jasna, delikatnie namalowana scena z życia dworu królewskiego.Kontrą dla rokokowego rozpasania był klasycyzm (1750‒1800). Chętnie sięgano do sprawdzonych w renesansie motywów antycznych. Przedstawiane wnętrza były surowe, obowiązywała ścisła perspektywa, a postaciami byli często wodzowie i bohaterowie państwowi i mitologiczni. W epoce klasycyzmu unikano swobodnego światłocienia i rozmycia na rzecz wyraźnego kontrastu barwnego (Jacques-Louis David).Rewolucyjne wydarzenia na świecie zmieniły sztukę we wszystkich jej przejawach. Nadeszły czasy romantyzmu (1800‒1840). W malarstwie wyraził się on w zamaszystych pociągnięciach pędzla, burzliwej i dramatycznej tematyce oraz zaakcentowaniu osobowości artysty. Często powstawały wielkie ekspresyjne płótna dotyczące aktualnych wydarzeń politycznych (Eugène Delacroix) oraz udynamicznione pejzaże (jak u Turnera). Właśnie w romantyzmie tkwi zalążek przyszłego ekspresjonizmu.Niektórzy malarze, zmęczeni gwałtownością i idealizmem romantycznego malarstwa, zapoczątkowali kierunek zwany realizmem (1840‒1860), a w niektórych swoich odmianach naturalizmem. Realiści przedstawiali zwykłych ludzi, pogrążonych w codziennej, męczącej pracy, a więc żniwiarzy, kamieniarzy czy robotników. Paleta stała się ciemna i stonowana (Jean-François Millet).
Malarstwo holenderskie XVII wieku kształtowało się w nowej sytuacji politycznej i religijnej. Świeżo wywalczona wolność od katolickiej, habsburskiej hegemonii zaowocowała powstaniem mieszczańskiej Republiki Zjednoczonych Prowincji, kierującej się protestanckimi zasadami wiary. Sytuacja znalazła odzwierciedlenie w podejmowanych przez malarstwo tematach – ze scen religijnych wykluczony został kult świętych, a chętnie sięgano do inspiracji tekstami biblijnymi (w kolekcji MNW: Hendrick Ter Brugghen, Stary król Dawid grający na harfie i śpiewający psalmy z aniołami; Leonard Bramer, Obrzezanie Chrystusa).Rozwój rynku sztuki doprowadził do specjalizacji twórców w ramach podejmowanych przez nich gatunków. Tematy uznawane w hierarchii artystycznej za „niskie” i dotąd zaledwie towarzyszące głównej scenie – usamodzielniły się, wykształcając także podgatunki. Są to między innymi pejzaże (Pieter de Neyn, Krajobraz holenderski), w tym mariny (Simon de Vlieger, Brzeg morza w Scheveningen z łodziami rybackimi) czy weduty, widoki wnętrz kościelnych (Pieter Saenredam, Widok wnętrza kościoła św. Bawona w Haarlemie), różnorodne sceny rodzajowe (Jan Steen, Wybór pomiędzy młodością i bogactwem) i martwe natury (Willem Claesz. Heda, Deser: martwa natura z ciastem, winem, piwem i orzechami).
Najważniejsze kierunki i twórcy w malarstwie francuskim XIX i pierwszej połowy XX wieku: klasycyzm, romantyzm, realizm, akademizm, impresjonizm, postimpresjonizm, fowizm, kubizm, dadaizm i surrealizm. Malarstwo klasycystyczne Podstawy sztuki klasycznej, jej koncepcja piękna, zasady kompozycji, wypracowane zostały w antyku, w starożytnej Grecji. Obrazują je dzieła Myrona, Polikleta czy Fidiasza. Wskrzeszenie myśli antycznej nastąpiło w renesansie, w sztuce Leonarda da Vinci czy Rafaela. Następnie, w XVII wieku, do idei antycznych powrócili artyści angielscy i francuscy.Klasycyzm trwał od około 1750 do około 1800 roku. W malarstwie ceniono szczególnie rysunek. Plamy barwne stosowano z umiarem, unikano kontrastów. Wygładzano płótna, by nie było widaćśladów pędzla. Często przedstawiano umoralniające, pouczające sceny, wywodzące się z historii starożytnej i mitologii. Malowano także liczne portrety. Do najważniejszych założeń formalnych malarstwa klasycystycznego należy zaliczyć idealizację, obiektywizację i heroizację. David i Ingres.
Schematycznie ujmując, tak mi się rysuje historia angielskiego malarstwa: po Hilliardzie i kilku miniaturzystach naśladowanie cudzoziemskich wzorów i cudzoziemscy artyści — Holbein, van Dyck, który wywarł decydujący wpływ na malarstwo angielskie, XVIII wiek jest jego naśladownictwem, a okres późniejszy jego kontynuacją; próby wyrwania się spod tego wpływu i przejścia pod sztandary prerafaelitów skończyły się sztuką duszącą, zadziwiającym odbiciem tego, co było w Wielkiej Brytanii duszącego i stłumionego — a przecież był też olbrzymi wysiłek, jakkolwiek dzisiaj w znacznych fragmentach dyskusyjny, cywilizacyjnego uporządkowania świata. Pod koniec XVIII wieku zdumiewający rozkwit malarstwa, w dwóch dziedzinach przede wszystkim: portretu i krajobrazu. Portret to Hogarth, Reynolds, Gainsborough, Raeburn, apogeum i przesilenie znajduje w technicznej brawurze Lawrence’a. Krajobraz od Gainsborough do obłoków Constable’a znajduje apogeum i przesilenie czy też point of no return (podobnie jak u późnego Moneta) w weneckich mgłach Turnera. „Uchwyt za rzeczywistość”, swoisty i wspaniały w najlepszych dziełach Reynoldsa i Gainsborough (dla mnie u Reynoldsa nieraz zanikający), u Lawrence’a stał się raczej umowny (choć ja się na tę umowę jak najbardziej godzę), u Constable’a znalazł jednostronny (jednostrunny) wyraz, u Turnera rozpłynął się we mgle, wspaniałej.
Malarstwo flamandzkie-malarstwo baroku północy to przede wszystkim sztuka niderlandów - podzielonych wówczas na katolicką flandrię pod panowaniem hiszpańskich habsburgów oraz holandii - pierwszej europejskiej republice o wyznaniu protestanckim. oczywiście podział ten miał wielki wpływ na sztukę obu tych państw.
Malarstwo niemieckie-sztuka rozwijająca się na niem. obszarach językowych; odrębny charakter miała twórczość artyst. na terenach Austrii (austriacka sztuka) i Szwajcarii (szwajcarska sztuka). Pierwsze zabytki n.sz. sięgają paleolitu; z czasów rzym. zachowały się fragmenty fortyfikacji oraz kasztelów w pobliżu Ratyzbony, na wierzchowinie Taunusu (Saalburg), w Trewirze (Porta Nigra); rzymski rodowód mają też miasta: Kolonia, Bonn, Koblencja, Trewir, Wiesbaden, Augsburg, Ratyzbona. Imponujące budowle powstały za Karola Wielkiego, m.in. jego pałace w Akwizgranie i Ingelheim, wielki kośc. opacki Centula (St. Riquier); zachowała się kaplica pałacowa w Akwizgranie wzorowana na raweńskich budowlach ces.
Hiszpańskie malarstwo swoje pierwsze ślady pozostawiło jeszcze w okresie paleolitu. W jaskiniach w Saelices i w Altamirze znajdują się naskalne rysunki zwierząt uważane za pierwsze wytwory kultury w tym rejonie. Począwszy od czasów starożytnych, przez religijne malarstwo średniowieczne, surowy gotyk, renesans i barok po współczesność w każdym okresie można znaleźć mistrza, który zasłynął swoja twórczością na cały świat i zapisał się wielkimi zgłoskami w historii sztuki. Do początku XIII wieku dominować styl ascetyczny i prosty, hołdujący Bogu i religii oraz skromnej roli człowieka. Dynamika i życie pojawiło się w malarstwie hiszpańskim w XIII wieku za sprawą Włocha D.B. Giotta oraz sztuki flamandzkiej J. van Eyca. Pojawił się tzw. realizm hiszpański, którego przykładem był L. Dalmau i jego słynny obraz „Madonna z rajcami miejskimi”. Innym malarzem tego okresu był J. Huguet. Rozwój sztuki malarskiej został zahamowany w okresie renesansu z uwagi na walki polityczne, a pojawiające się w tym okresie dzieła stanowiły raczej naśladownictwo, aż do okresu baroku i stylu El Greco.
Renesans lub inaczej Odrodzenie jest to okres w historii Wenecji renesans nieprzypadkowo narodził się we Włoszech. Znajdowała się tam przecież olbrzymia liczba starożytnych zabytków, które były wzorcami dla twórców renesansu. Ważne dla rozwoju sztuki były również warunki społeczno-ekonomiczne. Włochy były w tym okresie podzielone na wiele państw. Ich władcy na czele z papieżem, popierali rozmaitych twórców. Mecenasami, czyli opiekunami artystów stawali się także bogaci mieszczanie, np. z Wenecji, Genui, Mediolanu i Florencji. Dzieła rzeźbiarzy i malarzy ozdabiały ich rezydencje, stanowiąc świadectwo zamożności ich właścicieli. Dlatego sztuka miała dobre warunki do rozwoju.
