Dziady – cykl dramatów romantycznych Adama Mickiewicza publikowany w latach 1823-1860. Składają się na niego cztery luźno powiązane części:
Dziady część II – dramat z 1823 roku
Dziady część IV – dramat z 1823 roku
Dziady część III – dramat z 1832 roku
Dziady część I – dramat ogłoszony pośmiertnie w 1860 roku (nieukończony)
Oprócz dramatów, w skład II części wchodzi wiersz Upiór publikowany początkowo jako osobny utwór, zaś w skład III część rozległy Ustęp – epicki komentarz ukazujący obraz carskiej Rosji, zakończony słynnym wierszem Do przyjaciół Moskali.
Elementem spajającym te części jest obrzęd dziadów – dokładnie przedstawiony w części II, wspominany przez Gustawa w cz. IV i odbywający się w scenie IX cz. III. W utworze znajdują się liczne wątki autobiograficzne, zawarte są w nim idee romantyzmu, także polskiego, związanego z walką narodowowyzwoleńczą z rosyjskim zaborcą.
Dziady część II[edytuj | edytuj kod]
II część Dziadów, chronologicznie pierwsza, powstawała w latach 1820–1821[1], w okresie wileńsko-kowieńskim życia Adama Mickiewicza (stąd określenie Dziady Wileńsko-Kowieńskie). Została opublikowana po raz pierwszy w II tomie Poezji. Utwór poprzedza balladowywiersz Upiór.
Akcja toczy się w Dzień Zaduszny (w nocy) w kaplicy, gdzie zebrała się grupa ludzi z pobliskiej wioski. Trwa ludowy obrzęd Dziadów, któremu przewodniczy Guślarz. Zebrani wzywają kolejno dusze czyśćcowe, chcąc ulżyć im w cierpieniu. Na ich wezwanie przybywają trzy rodzaje duchów: lekkie, ciężkie i pośrednie[2].
Kiedy obrzęd dobiega końca, nieoczekiwanie zjawia się jednak kolejny duch, który nie reaguje na wezwania i przekleństwa Guślarza i reszty zgromadzonych. Duch ten zmierza w stronę jednej z wieśniaczek i wskazuje na swoje zranione serce. Chłopi wyprowadzają wieśniaczkę, a widmo podąża za nimi[2].
Zjawienie się tajemniczego ducha w pewien sposób tłumaczy wiersz Upiór dołączony do Dziadów przez Mickiewicza. Tytułowy bohater tego utworu – postać o nieokreślonym statusie egzystencjalnym – nie żyje, ale i nie umarł ostatecznie, jest duchem skazanym za grzech (samobójstwo) na karę corocznego powtarzania swego cierpienia na świecie. Cierpienie to jest związane z nieszczęśliwą miłością i życiem wśród ludzi, którzy go nie rozumieją[2].
Dziady część IV[edytuj | edytuj kod]
Ta część Dziadów, chronologicznie druga, powstała w latach 1821–1822 i została opublikowana w II tomie Poezji[3]. Wraz z częścią II jest nazywana Dziadami Wileńsko-Kowieńskimi. Jest to dramat o tematyce miłosnej, w którym głównym bohaterem jest nieszczęśliwy kochanek – Gustaw. Akcja utworu toczy się w dzień zaduszny między godziną dziewiątą wieczorem a północą, natomiast miejscem akcji jest dom księdza, który w przeszłości był nauczycielem głównego bohatera.
Osobowość Gustawa została ukształtowana poprzez lekturę Nowej Heloizy Rousseau oraz Cierpień młodego Wertera Goethego[3]. Utwory te uczyniły z niego indywidualistę, a nawet pchnęły go do samobójstwa. Kochanka głównego bohatera jest określana jako nadludzka dziewica, została bowiem uwznioślona i uświęcona. Jest dla niego przeznaczeniem i darem niemalże nadprzyrodzonym. Jednak od momentu poślubienia jej przez osobę bogatą i utytułowaną dla Gustawa rozpoczyna się godzina rozpaczy[4], przepełniona egzaltacją, miłosnym cierpieniem, udręką zazdrości. Cierpienie to zostało wyrażone językiem jak na owe czasy bardzo nowoczesnym[4]. Ta część jest uważana przez badaczy m.in. za studium psychologiczne[4].
Ksiądz, słuchacz historii Gustawa, jest przez niego postrzegany za uosobienie racjonalizmu, zdrowego rozsądku i konformizmu[4]; potrafi posługiwać się tylko maksymami, powiedzeniami o charakterze popularnych porzekadeł, np. Pan Bóg daje, Pan Bóg bierze!, po smutkach wesele[4]. Z kolei nieszczęśliwy kochanek reprezentuje romantyczny spirytualizm.
Dziady część III[edytuj | edytuj kod]
Tablica upamiętniająca więzienie Adama Mickiewcza w klasztorze bazylianów w Wilnie
Trzecia, ostatnia ukończona część dramatu, została napisana wiosną 1832 roku[5] i nazywana jest Dziadami Drezdeńskimi (wiąże się to z pobytem Mickiewicza w Dreźnie). Tekst opublikowano po raz pierwszy w 1832 roku jako IV tom Poezji (w wydaniu zbiorowym) oraz rok później w edycji osobnej[5]. Przez badaczy ta część Dziadów jest uważana za arcydzieło polskiego dramatu romantycznego[6], m.in. ze względu na połączenie w jednym utworze problematyki polityczno-historycznej z metafizyczną.
Charakterystyczną cechą tego dramatu jest jego nieciągłość, fragmentaryczność i otwarta, swobodna kompozycja. Żaden z licznych wątków fabularnych nie został ukończony, losy bohaterów są niedopowiedziane (z wyjątkiem Doktora, który ginie od uderzenia piorunem)[7]. Do całego cyklu nawiązuje scena IX (obrzęd tytułowych Dziadów).
Mickiewicz poszukiwał nowej formy dramatu, odmiennego od konstrukcji utworów Szekspira, Calderona, Goethego czy Schillera[7]. Entuzjastycznie przyjął pojawienie się dramatów Dittmera i Cavé pt. Les soirées de Nauilly, esquisse dramatiques et historiques (1827)[7], w których dostrzegał nowatorstwo.