WSTĘP
Górale Łąccy zamieszkują teren stykowy trzech rozległych pasm górskich: Beskidu Wyspowego, Beskidu Sądeckiego i Gorców. Zbiegają się tu również granice powiatów: limanowskiego (gmina Kamienica — miejscowości: Kamienica, Szczawa, Zalesię, Zasadne i Zbludza) i nowosądeckiego (gmina Łącko — wsie: Brzyna, Czarny Potok, Czernieć, Jazowsko, Kicznia, Łącko, Maszkowice, Obidza, Szczereż, Wola Kosnowa, Wola Piskulina, Zabrzeż, Zagorzyn, Zarzecze). Do regionu tego etnografowie zaliczają — głównie ze względu na ubiór i gwarę — wsie leżące poza tymi gminami: Młynczyska i Gabon.
Granicą pomiędzy Beskidem Wyspowym z Gorcami jest rzeka Kamienica, zaś obydwie te grupy górskie od Beskidu Sądeckiego oddziela głęboka, ale wąska dolina rzeki Dunajec. Centra poszczególnych miejscowości położone są z reguły w dolinach rzek i potoków, na wysokościach bezwzględnych od ok. 340 m n.p.m. (Jazowsko) do 520—550 m n.p.m. (Szczawa); przysiółki i osiedla porozrzucane są jednak po stokach i grzbietach górskich, dochodząc do 900—1000 m n.p.m. (Klenina, Łuszczki, Białe, Wyrębiska, Hala, Ślagówka i inne). W górzystym krajobrazie charakterystyczny element stanowią lasy, porastające zwłaszcza górne partie gór i pagórków. Gleby tu są liche, klimat typowo górski, charakteryzujący się silnymi wahaniami temperatury (ok. +30°C — ok. — 30°C) i dużą ilością opadów (730 — 1100 mm rocznie). Glebowo i klima-tycznie uprzywilejowane są wsie położone w nasłonecznionej dolinie Dunajca: Zabrzeż, Czernieć, Łącko, Zarzecze, Maszkowice i Jazowsko. Niewielka obszarowo kotlinka łącka posiada gleby aluwialne z domieszką lessu, co — w połączeniu z łagodnością klimatu — stworzyło tu dogodne warunki dla rozwoju sadownictwa — zwłaszcza uprawy jabłoni i śliw.
Te dogodne warunki glebowo-klimatyczne rejonu łąckiego sprawiły, iż człowiek osadził się tutaj stosunkowo wcześnie — Łącko musiało powstać przynajmniej w XII w., skoro dokumenty z początków następnego stulecia wymieniają tę miejscowość jako siedzibę kasztelana królewskiego. W początkach XIII w. istniały już zresztą na tym terenie inne miejscowości: Jazowsko, Maszkowice, Wietrznica (dzisiaj przysiółek Zabrzeży), Zagorzyn i Zarzecze4. Rozwój dalszej akcji osadniczej w tym rejonie łączy się z działalnością kolonizacyjną założonego w 1280 r. przez księżną Kunegundę (bł. Kingę) klasztoru Klarysek ze Starego Sącza, do którego tereny te należały aż do czasów zaboru austriackiego. Przed 1320 r. istniały już: Czarny Potok, Gabon, Maszkowice, Szczereż, Wola Kosnowa, Wola Piskulina, Zabrzeż i Zagorzyn; w 1330 r. staro¬sądecki klasztor lokuje wieś Kamienicę, sprzed 1400 r. pochodzą pierwsze wzmianki o Kiczni, za czasów Długosza istnieje już Zbludza. Wsie: Szczawa, Zasadne i Zalesię powstały w XVII stuleciu jako peryferyjne przysiółki Kamienicy i Zbludzy.
Z analizy przekazów historycznych wynika, że osadzana tu ludność była rdzennie polska i zajmowała się rolnictwem. Obcy element napłynął tu dopiero w XV w. podczas migracji koczowniczych grup pasterzy wołoskich, którzy przynieśli nowy typ gospodarski — koszarowy wypas owiec. Ta nowa forma gospodarki i związane z nią powinności feudalne (tzw. „prawo wałaskie") rozprzestrzeniły się — o czym świadczą liczne przekazy historyczne — na całym opisywanym obszarze, nie zdołały jednak zdominować rolnictwa. Migracje wołoskie przyniosły również w te strony ubiór określany dzisiaj jako góralski, mocno związany z hodowlą owiec.
Ubiór ten najwyraźniej swe cechy ukazuje w strojach świątecznych. W okresie swego najpełniejszego rozkwitu tj. w pierwszym 30-leciu XX w. strój odświętny noszony przez mężczyzn w okolicach Łącka i Kamienicy składał się z białej, haftowanej koszuli, spiętej na piersiach spinką. Spodnie również białe, wełniane, kroju góralskiego, zdobione wyszyciami z kolorowych sznurków. Na nogach kierpce; bogaci ubierali buty z cholewami. Na koszulę wdziewano kamizelkę z niebieskiego sukna, haftowaną. Porą zimową w użyciu były krótkie kożuszki bez rękawów. Okryciem wierzchnim była biała lub brązowa, zdobiona kolorowymi haftami gurmana, zimą kożuch. Na głowie czarny kapelusz.
Odświętny ubiór kobiecy z tego samego okresu składał się z białej, haftowanej koszuli, dwóch spódnic (białej i kolorowej na wierzch), na które nakładany był fartuch. Paradnym ubiorem dla dziewcząt był czarny, zdobiony haftami i koralikami gorset; dla mężatek również haftowane kaftaniki, zwane wizytkami. W zimie ubierano grubsze katanki. Głowę mężatki stroiła biała chusta, wiązana w czepiec, szyję zaś sznury czerwonych korali. Plecy ochraniała złożona na krzyż chusta.
Ubiór ten stanowił jeden z podstawowych elementów — obok gwary, muzyki i budownictwa — wyodrębniających tę grupę etnograficzną od sąsiednich — Lachów Limanowskich, Sądeckich, Górali Ochotnickich, Pienińskich czy Rusnaków. Jest on również najważniejszym z czynników określających wewnętrzne poczucie odrębności Górali Łąckich od sąsiadów — zwłaszcza obecnie, gdy w beskidzkich wsiach następuje gwałtowna unifikacja języka i budownictwa.
Nazwę „Górale od Łącka", adekwatną do współczesnej „Górale Łąccy", do XIX-wiecznej literatury etnograficznej wprowadził Wincenty Poi. W czasach późniejszych dla określenia tej grupy etnograficznej używano (czasem i dzisiaj) nazwy „Biali Górale" lub „Górale Sądeccy".
Obydwie te nazwy odnoszą się do pewnego okresu, mają ograniczony zasięg terytorialny i nie potwierdziły się w dalszych badaniach. Nazwa „Biali Górale" wprowadzona została w XIX w. przez Seweryna Goszczyńskiego dla odróżnienia mieszkańców Kamienicy, Ochot¬nicy i Tylmanowej, noszących według niego białe gurmany, od Górali „czarnych" — czyli przywdziewających okrycia wierzchnie koloru brązowego, przez ludność góralską określanego jako „czarny". Spostrzeżenie to jednak nie jest ścisłe — kolor ubiorów ulegał bowiem zmianom. I tak np. w początkach XIX w. „białymi" byli zarówno mieszkańcy okolic Łącka, jak i Górale od Szczawnicy, czy zachodni Podhalanie — co najmniej po Łopuszną. Gurmany czarne zresztą w okolicach Łącka znane były już w pierwszej połowie XVIII w., a upowszechniły się na cały region w początkach XX wieku.
Wprowadzona przez M. Cz. Cholewę nazwa „Górale Sądeccy" urobiona została od terytorialnych granic historycznej ziemi sądeckiej — jednostki administracyjnej, zlikwidowanej przez Austriaków po I rozbiorze Polski, a która na zachodzie sięgała po obrzeża dawnej parafii kamienickiej. Odnieść można ją również do powiatu nowosądeckiego, w granicach którego leży dzisiejsza gmina Łącko, ale wszystkie wioski tworzące dzisiejszą gminę Kamienica to teren powiatu limanowskiego. Nazwa ta nie pokrywa się również z miejscowymi odczuciami i określeniami. Mieszkańcy okolic Łącka określają się wyraźnie jako „Górale od Łącka" bądź też „Górale Łąccy" i tak też bywają określani przez swych sąsiadów — zwłaszcza Lachów. Mieszkańcy innych miejscowości tego regionu chętnie co prawda używają określeń utworzonych od nazw swych wsi — np. Kamienicoki, Szczawioki, Z&lesioki, ale nazwy „Górale Sądeccy" nie znają.
Górale Łąccy — to najbardziej logiczna i przekonywająca nazwa dla tej grupy etnograficznej. Łącko jest bowiem w opisywanym regionie najważniejszym i najmocniej oddziałującym ośrodkiem gospodarczym handlowym i kulturalnym (bogate sady, jarmarki, zespoły artystyczno-regionalne, ognisko muzyczne, tradycje urządzania imprez folklorystycznych — np. „Dni Kwitnącej Jabłoni"). Rolę taką miejscowość ta pełniła również dawniej — tu do zaborów mieściło się centrum administracyjno-gospodarcze „klucza łąckiego", w skład którego wchodziły prawie wszystkie (za wyjątkiem Jazowska i Obidzy) miejscowości noszące strój określany dzisiaj jako „łącki". Łącko dzierży również zdecydowany prym w kultywowaniu dawnych tradycji ludowych — zwłaszcza w dziedzinie ubioru, tańca i muzyki.
Źródła historyczne, w postaci ksiąg sądowych wiejskich, opisujące elementy ubiorów z oko¬lic Łącka i Jazowska sięgają XVII w.18 Niewiele do wiedzy o dawnych ubiorach tego zakątka wnoszą autorzy drobnych przyczynków etnograficznych z XIX w. — O. Kolberg, Żegota Pauli czy cytowany już Seweryn Goszczyński. Dokładne opisy ubiorów Górali Łąckich po¬chodzą dopiero z początków XX w. — tu przede wszystkim wymienić trzeba opracowanie Jana Ćwikowskiego „Stroje ludowe w parafii Łącko w powiecie nowosądeckim", zamieszczone w XI tomie „Ludu". Podobna w treści jest również notatka o ubiorach ludowych zamieszczona w wydanej w 1910 r. broszurce pt. „Z rodzinnych stron Mikołaja Zyndrama z Maszkowic wodza spod Grunwaldu (Stary Sącz, Gołkowice, Jazowsko, Maszkowice, Łącko, Czernieć i Zabrzeż). Z literatury współczesnej odnotujmy obszerne opracowanie Krystyny Hermanowicz —Nowak, noszące tytuł: „Odzież ludowa wsi Łącko i Obidza", zamieszczone (w:) „Studiach z kultury ludowej Beskidu Sądeckiego".
Materiały ikonograficzne — głównie w postaci fotografii — sięgają początków XX w. Większość wykorzystanych w mniejszym opracowaniu pochodzi ze zbiorów prywatnych, reszta z archiwów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu i Muzeum Regionalnego w Limanowej. Ze zbiorów tych placówek pochodzi również większość fotografowanych lub rysowanych eksponatów, ilustrujących tekst.
Opisy zawarte w wyżej sygnalizowanych i innych źródłach bibliograficznych oraz ikono¬graficznych i zasób informacji, jakie mogą dać eksponaty muzealne, uzupełnione zostały relacjami mieszkańców poszczególnych wsi (wykaz informatorów zamieszczony jest pod koniec mniejszego zeszytu). Ta ostatnia forma gromadzenia informacji w postaci wywiadów szczególnie okazała się pomocna przy opracowaniu przemian strojów ludowych począwszy od okresu międzywojennego aż do dnia dzisiejszego oraz rozdziału: „Wytwórcy i materiały".
Wszystkim informatorom, oraz tym, którzy pomogli w zebraniu materiałów, składam serdeczne podziękowania. Szczególną wdzięczność chcę wyrazić śp. prof. dr Romanowi Remfussowi za wnikliwą recenzję „Stroju Górali Łąckich" oraz cenne wskazówki służące uporządkowaniu i weryfikacji zebranego materiału.
! Uwagi:
Brzegi stron lekko zakurzone. Oprawa nieznacznie zarysowana.